Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương ở 'tuổi' thứ 2

Tổng thống Donald Trump lên chiếc Air Force One trở về Washington sau khi tham dự Thượng đỉnh Đông Á tại Manila, Philippines ngày 14/11/2017. (Nguồn: AP)

Nghiên cứu gần đây lấy ý kiến của giới tinh hoa ở khu vực Đông Nam Á cho thấy, có tới 68% số người được hỏi cho rằng, mức độ can dự của Mỹ với Hiệp hội ASEAN dưới thời Tổng thống Donald Trump đã suy giảm. Vào thời điểm các đối tác an ninh thương mại phát triển mạnh nhất của Mỹ đều nằm ở châu Á, độ tin cậy của Washington ở khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương là một câu hỏi bỏ ngỏ, theo đó, các đồng minh và đối tác của Mỹ trong khu vực có thể tìm cách "phòng bị nước đôi" trước các cam kết hoặc mở rộng các lựa chọn của họ.

Nhận thức khác biệt

Không khó để nhận thấy, chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và rộng mở của Chính quyền Trump là một "điểm cộng" đáng giá cho chính sách của Mỹ ở khu vực châu Á. Theo báo cáo mới nhất của Lầu Năm Góc công bố hồi tháng Sáu, chiến lược này tập trung chủ yếu vào sự can dự của Mỹ ở nhiều lĩnh vực, bao gồm kinh tế, an ninh và việc định ra những quy tắc, luật lệ vốn tuân theo lối tư duy chiến lược trước đó của Washington về khu vực này. Tuy nhiên, bất chấp những nỗ lực của ông chủ Nhà Trắng, cùng lời tuyên bố hùng hồn về một khu vực "tự do và rộng mở", các đối tác trong khu vực dường như vẫn đang do dự trong việc triển khai các cam kết đã được tái khẳng định trước đó.

Vấn đề bắt nguồn từ sự khác biệt to lớn trong nhận thức giữa Mỹ và châu Á. Xét về mặt kinh tế và an ninh, Mỹ tăng cường áp dụng chính sách bảo hộ với các đồng minh truyền thống trong khu vực, thực hiện một số chính sách loại trừ các đối thủ cạnh tranh chiến lược và "quay lưng" trước các thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu. Những chính sách về kinh tế và an ninh nói trên của Washington được cho là đang làm "xấu đi" những nhìn nhận quốc tế về cam kết của Mỹ đối với sự thịnh vượng chung. Trong khi đó, xét về khía cạnh quản trị, những nỗ lực của cường quốc hàng đầu thế giới nhằm củng cố quy tắc pháp trị, tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, nhân quyền và dân chủ lại vấp phải "cơn bão ngược" của các chế độ chuyên quyền trên thế giới.

Trên thực tế, tầm ảnh hưởng của Mỹ đối với khu vực đã suy giảm tương đối so với tầm ảnh hưởng của các cường quốc đang trỗi dậy như Trung Quốc và Ấn Độ. Bất chấp mối quan hệ bền chặt của Mỹ với khu vực về mặt kinh tế, quân sự và giao lưu nhân dân, giới hoạch định chính sách Mỹ cần phải thừa nhận thực tế, châu Á đã "vỡ mộng" trước khả năng Washington có thể đem lại các thành tựu tốt đẹp cho khu vực, sau khi quốc gia này phải chịu tổn thất nặng nề trong các hoạt động can thiệp quân sự ở Trung Đông.

Trong khi đó, giới hoạch định quân sự nhận định rằng, mức độ sẵn sàng can dự của Mỹ so với Nga hay Trung Quốc là cả một khoảng cách. Ví dụ, các sáng kiến mới đây của Mỹ, trong đó có Đạo luật BUILD, nhằm hỗ trợ nhu cầu đầu tư cơ sở hạ tầng trị giá 26 nghìn tỷ USD ở châu Á từ nay đến năm 2030, đang được triển khai dưới dạng hỗ trợ phát triển. Tuy nhiên, cách tiếp cận của Mỹ đã bị cản trở do hạn chế nguồn lực cũng như hạn chế trong công tác phối hợp giữa các nhà hoạch định chính sách và lĩnh vực tư nhân. Bên cạnh đó, những công kích của Chính quyền Trump đối với các quy tắc thương mại tự do và sự coi nhẹ các thể chế toàn cầu và các sáng kiến đa phương, như Hiệp định CPTPP và Hiệp định Paris về biến đổi khí hậu, đã cho thấy Washington không có sự gắn kết và nhất quán trong chính sách.

Ngay cả những do dự ban đầu của Chính quyền Trump nhằm phản đối những vi phạm nhân quyền ở Myanmar và Philippines cũng như sự ra đi của Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ John Bolton đã càng làm rõ sự thất bại của Washington trong quá trình triển khai chính sách đối ngoại và quá trình ra quyết định liên quan an ninh quốc gia.

Trong khi đó, xét về xu hướng chính trị ở Mỹ, cử tri nước này muốn lựa chọn những ứng cử viên sẵn sàng bảo vệ lợi ích của nước Mỹ. Điều này được phản ánh qua chính sách "nước Mỹ trước tiên" của cựu tỉ phú New York Donald Trump, động lực gần đây của các ứng viên Dân chủ tiềm năng khi muốn chính sách đối ngoại của Mỹ mang tính chất bảo thủ hơn, ít phô diễn hơn, cũng như xu hướng ngày càng gia tăng về việc hợp nhất các lợi ích đặc biệt trong nước nhằm hạn chế sự can dự của Washington ở bên ngoài.

Muôn trùng thách thức

Những xu hướng nói trên đặt ra một thách thức to lớn đối với giới hoạch định chính sách Mỹ trong việc đáp ứng các kỳ vọng của nước ngoài về quá trình triển khai các cam kết của Mỹ đối với chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, nhất là khi mối quan tâm của Washington ngày càng bị suy giảm do cán cân quyền lực Mỹ-Trung đã thay đổi.

Lợi ích hạn hẹp và chủ nghĩa giao dịch "bập bõm" của ông Trump trong cách hành xử với các nước đối tác cũng như với các nước đối thủ đã tạo nên những hệ quả tiêu cực đối sự quản lý mạng lưới liên minh của Mỹ ở châu Á. Có thể thấy, việc Chính quyền Trump do dự can thiệp công khai những bất đồng và xung đột về thương mại và chính trị giữa Nhật Bản và Hàn Quốc đã tạo thuận lợi cho Trung Quốc "nhảy vào" can thiệp khi kêu gọi Seoul và Tokyo tiến tới một thỏa thuận thương mại tự do ba bên.

Không chỉ vậy, các nước ở khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương cũng do dự tham gia chiến lược này của Mỹ. Mặc dù các nước thành viên ASEAN, Ấn Độ, Sri Lanka, Maldives, thậm chí Pakistan, tỏ ra bất bình với chiến lược "chuỗi ngọc trai" của Trung Quốc, song sự phụ thuộc của các quốc gia này đối với Trung Quốc về kinh tế đã buộc họ có thái độ "lập lờ nước đôi" với chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của Mỹ, lúc thì xoay về Washington, khi thì lại xa lánh. Do đó, với tình hình khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương có nguy cơ trở nên bất ổn hơn, các nước trong khu vực này buộc phải bảo vệ những lợi ích của chính họ trước tiên, trong bối cảnh trật tự khu vực gắn kết dựa trên luật pháp vẫn chưa được hình thành.

Tại Biển Đông đang tranh chấp, ASEAN vẫn thận trọng trước khả năng hạn hẹp của Washington trong việc trừng phạt các hành động gây hấn bất đối xứng của Bắc Kinh. Những lãnh đạo của ASEAN như Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte lo ngại về việc phụ thuộc quá nhiều vào một cường quốc nước ngoài cách xa Manila. Các cuộc thảo luận về Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) giữa ASEAN và Trung Quốc sẽ gây trở ngại thêm cho sự can dự của Mỹ. Nếu yêu cầu của Bắc Kinh về việc không cho phép các nước ASEAN tập trận chung với cường quốc bên ngoài được chấp thuận trong nội dung COC, điều này sẽ xói mòn những nỗ lực của ASEAN khi muốn duy trì vai trò của Washington ở khu vực Đông Nam Á.

Ở Nam Á cũng đang diễn ra tình trạng tương tự. Vụ đụng độ ở khu vực biên giới gần đây giữa Ấn Độ và Trung Quốc và giữa Ấn Độ và Pakistan liên quan đến vùng Jammu và Kashmir đang tranh chấp đã góp phần thúc đẩy New Delhi thực hiện chính sách ngoại giao quyết đoán hơn, trong đó tập trung mở rộng hợp tác quân sự và chia sẻ tình báo với Washington. Tuy nhiên, những chỉ trích của Tổng thống Trump về chủ nghĩa bảo hộ thương mại của Ấn Độ, kèm theo đó là sự không chắc chắn về cạnh tranh Mỹ-Trung, đã khiến New Delhi cũng có thái độ "lập lờ nước đôi" với Washington.

Mỹ có thể làm tốt hơn công tác thông tin tuyên truyền rằng, những nỗ lực của Washington ở khu vực không hoàn toàn liên quan đến việc chống lại Bắc Kinh. Mỹ có thể làm tốt hơn khi thúc đẩy chính sách phát triển ở các quốc gia sở hữu nguyên tắc về quản trị bền vững và bao hàm, chẳng hạn như tính minh bạch, giải trình có trách nhiệm và trao quyền cho người dân ở tầng lớp thấp. Còn ở những nước cần xây dựng năng lực thể chế và phát triển cơ sở hạ tầng, Mỹ cần tài trợ vốn cho họ.

Trong bối cảnh môi trường địa chính trị khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương đa dạng và đầy biến động, con đường đi đến sự quản trị tốt sẽ vấp phải không ít thất bại. Tuy nhiên, về lâu dài, sự hiện diện bền vững của Mỹ ở châu Á có thể giúp thuyết phục các quốc gia vẫn hoài nghi về một hệ thống dựa trên luật pháp có thể thúc đẩy các điều kiện để đạt được sự ổn định chính trị và sức mạnh kinh tế.

Vũ Hiền

(theo The Diplomat)

Vũ Hiền