Để những làn quan họ bay xa

Theo “Kho tàng diễn xướng dân gian Việt Nam” có thể chia hát quan họ thành những dạng sau: Hát quan họ ở hội, gọi là hát Hội. Hát quan họ ở đám, gọi là hát Mừng. Hát quan họ ở cửa đình, cửa đền, gọi là hát Thờ hát Cầu. Hát quan họ tại nhà giữa hai nhóm quan họ trai gái mời nhau, gọi là hát Canh. Trong đó, hát Hội và hát Canh là hai hình thức nổi bật, có giá trị văn hóa cao.

Cái đẹp nhất của văn hóa quan họ chính là ở sự tinh tế, ý nhị trong cách ứng xử, trong tâm tư gửi gắm ở mỗi câu ca. Dù là nam hay là nữ, khi cất lời, người quan họ luôn nhún nhường bằng những câu thưa gửi: “Thưa chị hai, chị ba, biết thì ca trước để anh em chúng em cất bước theo sau”.

Việc giữ gìn, phát huy giá trị của Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã đạt được những kết quả quan trọng.

Quan họ đẹp từ lời chào đón khi khách đến chơi nhà: “Đốt than quạt nước pha trà mời người xơi/ Trà này quý lắm người ơi/ Mỗi người xơi mỗi chén cho em vừa lòng”. Hay “Trầu này trong tráp mở ra/ Giấu cha giấu mẹ đem ra mời chàng”. Nói về khoảnh khắc gặp mặt, người quan họ cũng mượn những hình ảnh đẹp: “Hôm nay sum họp trúc mai/ Tình chung một khắc nghĩa dài trăm năm”. Nói về nghĩa tình, người quan họ bảo: “Nghĩa người em để trong cơi/ Nắp vàng đậy lại để nơi giường nằm”.

Đến khi “Giã bạn”, những câu ca quan họ như níu chân kẻ ở người đi: “Người về em vẫn khóc thầm/ Đôi bên vạt áo ướt đầm như mưa”. Sự sâu sắc, ý nhị trong lời ca, trong sinh hoạt văn hóa quan họ, tinh tế mà vẫn gần gũi, tình cảm chứ không đài các, cách xa.

Trong những năm qua, Bắc Ninh đã tích cực đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá quan họ với nhiều hình thức phong phú cả trong và ngoài nước; xây dựng nhiều chương trình như về với quan họ, hát quan họ trên thuyền. Canh hát quan họ đêm rằm đã trở thành hoạt động thường niên, thu hút hàng vạn khán giả theo dõi. Đây là một trung tâm lưu trữ, bảo tồn và khai thác quan họ, nghiên cứu 34 chuyên đề, ký âm 107 bài quan họ cổ, xuất bản 9 đầu sách về Dân ca quan họ; khuyến khích phát triển các làng, CLB quan họ…

Từ chỗ chỉ có 49 làng quan họ gốc và 34 câu lạc bộ, đến giữa năm 2019, toàn tỉnh Bắc Ninh đã phát triển 369 làng quan họ thực hành, 381 CLB với hơn 10.000 người ở các độ tuổi tham gia, trong đó có hơn 600 người có khả năng truyền dạy. Trên phạm vi cả nước và ở nước ngoài, hàng trăm CLB Dân ca quan họ Bắc Ninh được thành lập và duy trì hoạt động thường xuyên, tạo sức lan tỏa mạnh mẽ.

Phong trào quần chúng tham gia vào sự nghiệp bảo tồn, phát huy dân ca quan họ, đã thành lập Hội những người yêu dân ca quan họ Bắc Ninh nhằm tập hợp các tổ chức, cá nhân trong tỉnh, trong nước và nước ngoài yêu thích dân ca quan họ đóng góp vào những hoạt động bảo tồn, phát huy di sản quan họ. Các CLB, các đội văn nghệ quan họ thu hút hàng trăm nghệ nhân, các liền anh, liền chị tham gia vào công việc sưu tầm, truyền dạy cho lớp trẻ, đồng thời trực tiếp tham gia vào việc giới thiệu dân ca quan họ với du khách trong và ngoài nước.

Theo thống kê, hiện có hơn 140 CLB ở các tỉnh và cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài; nhiều hội viên không phải người Kinh Bắc nhưng vẫn dành tình cảm yêu mến cho quan họ. Quan họ Bắc Ninh thực sự lan tỏa, phát triển rộng khắp làng, xã, từng thôn xóm, góc phố, trở thành nét văn hóa đặc trưng bao trùm lên các lễ hội và sinh hoạt thường nhật của người dân. Điều đó chỉ có thể bắt nguồn từ sức sống lâu bền, giá trị nội tại của quan họ và kết quả nỗ lực của cả hệ thống chính trị, chung tay góp sức của các tầng lớp nhân dân.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa quan họ, dân ca quan họ Bắc Ninh là một trong những loại hình dân ca tiêu biểu trong kho tàng dân ca Việt Nam, phát triển đạt tới trình độ cao, hoàn chỉnh về phương diện âm nhạc, lời ca và hình thức diễn xướng. Lối chơi lịch lãm, tao nhã cùng với ngôn ngữ, ca từ mang tính độc đáo đã tạo nên nét văn hóa riêng của người quan họ, chứa đựng đủ đầy nét sinh hoạt với những tín ngưỡng, phong tục của người dân vùng quê Kinh Bắc.

Tuy nhiên, cùng với xu thế giao lưu và tiếp biến văn hóa, hiện nay dân ca quan họ Bắc Ninh đang phải đối mặt với những khó khăn trong xu thế toàn cầu hóa với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ truyền thông, sự du nhập của nhiều nền văn hóa, dễ làm mối quan tâm của người dân, nhất là giới trẻ bị mai một nếu không có giải pháp đồng bộ, mạnh mẽ và hiệu quả. Đội ngũ nghệ nhân quan họ cổ tuổi ngày càng cao, trong khi lớp nghệ nhân kế tiếp chưa nhiều; các cá nhân, tổ chức tâm huyết với sự nghiệp văn hóa không phải lúc nào cũng được hỗ trợ, tôn vinh kịp thời; các chính sách xã hội hóa chưa đủ thiết thực để kịp thời hỗ trợ các tập thể, cá nhân tham gia thực hành nghệ thuật truyền thống hay đầu tư gắn kết chặt chẽ di sản với phát triển kinh tế đảm bảo hài hòa lợi ích các chủ thể...

Thái Yên