Giá trị tư tưởng của Lê Hữu Trác với nền y học Việt Nam

Nhân dịp Kỷ niệm 300 năm ngày sinh của Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, Danh nhân văn hóa thế giới, chúng ta không chỉ tưởng nhớ đến một con người xuất chúng trong lịch sử y học Việt Nam mà còn là dịp nhìn nhận, đánh giá lại những giá trị to lớn mà ông để lại cho nền y học nước nhà.

Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác không chỉ được biết đến qua tài năng chữa bệnh mà còn qua những quan điểm y học mang tầm nhân bản, được ông đúc kết trong suốt cuộc đời nghiên cứu và thực hành y học. Ông sinh năm 1724 tại làng Liêu Xá, tỉnh Hải Dương, trong một gia đình có truyền thống học thuật và y học. Xuất thân trong một gia đình học thức, Lê Hữu Trác chán cảnh thối nát của xã hội thời bấy giờ, từ bỏ vinh hoa phú quý, trở về quê mẹ Hương Sơn học tập, thực hành chữa bệnh cứu người. Ông đã tập trung nghiên cứu nhiều tài liệu y học cổ truyền của Trung Hoa và Việt Nam. Có lẽ điều làm nên sự vĩ đại của ông không chỉ dừng lại ở việc kế thừa kiến thức truyền thống mà còn ở sự đổi mới tư duy y học, tập trung vào con người và cách chăm sóc sức khỏe toàn diện. Ông không chỉ là một thầy thuốc tài ba mà còn là một nhà tư tưởng lớn trong lĩnh vực y học cổ truyền. Di sản của ông đã trở thành nền tảng quan trọng giúp định hình y học cổ truyền Việt Nam và có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của y học ngày nay. Những bài học quý báu mà ông đã đúc rút, để lại cho nền y học Việt Nam vẫn còn nguyên giá trị.

Tư tưởng lớn của Lê Hữu Trác không chỉ được thể hiện trong sự nghiệp chữa bệnh, mà còn trong cách ông tổng hợp kiến thức y học qua các tác phẩm quan trọng để lại cho hậu thế, trong đó nổi bật nhất là bộ sách "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh". Bộ sách này là sự kết tinh của kiến thức và triết lý y học suốt đời ông, với 28 tập, 66 quyển, tổng hợp tất cả các lĩnh vực từ lý luận y học, phương pháp điều trị, các bài thuốc cổ truyền cho đến y đức và trách nhiệm của người thầy thuốc. Những tư tưởng lớn của Lê Hữu Trác đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến nền y học cổ truyền Việt Nam và tiếp tục có giá trị đến ngày nay.

Tư tưởng về y học cá thể và sự tùy biến trong điều trị

Một trong những tư tưởng xuyên suốt của Đại danh y Lê Hữu Trác là việc điều trị bệnh cần phải dựa trên cơ địa, thể trạng và hoàn cảnh cụ thể của từng bệnh nhân. Ông đã tổng kết những kinh nghiệm của người xưa, cho rằng không có một phương thuốc chung cho mọi bệnh nhân, mà mỗi người cần phải được điều trị theo những đặc điểm cơ thể riêng biệt, những bài thuốc với hàm lượng của từng vị thuốc riêng cho từng người bệnh. Điều này cho thấy tầm nhìn của ông vượt qua các quan niệm thông thường vào thời điểm đó.

Trong "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh", Lê Hữu Trác đã chỉ rõ rằng việc chẩn đoán và điều trị bệnh không thể dựa vào những triệu chứng bên ngoài, mà cần phải xem xét kỹ lưỡng các yếu tố nội tại của cơ thể bệnh nhân, bao gồm cả âm dương, hàn nhiệt và sự tương tác với môi trường sống. Đặc biệt, ông phân loại bệnh nhân theo thể trạng, giới tính, độ tuổi và tình trạng sức khỏe chung để đưa ra phương pháp điều trị thích hợp. Ví dụ, trong việc điều trị bệnh viêm phổi, ông chia bệnh nhân thành các nhóm hàn và nhiệt, đồng thời điều chỉnh bài thuốc dựa trên các yếu tố này để tối ưu hóa hiệu quả điều trị. Ông nhấn mạnh rằng nếu bệnh nhân có thể trạng yếu, cơ thể bị hàn, thì cần dùng những dược liệu có tính nhiệt để giúp phục hồi cơ thể, trong khi với những người thuộc thể trạng nhiệt, cần dùng các dược liệu có tác dụng làm mát và giải nhiệt.

Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh.

Ví dụ, trong quyển 11, "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh" về các bài thuốc điều trị bệnh tiêu hóa, ông đã viết về cách điều chỉnh bài thuốc dựa trên tình trạng của bệnh nhân. Với những bệnh nhân mắc bệnh tiêu hóa do lạnh (hàn), ông khuyến khích sử dụng những vị thuốc có tính ấm như gừng, quế để giúp làm ấm dạ dày và cải thiện hệ tiêu hóa. Ngược lại, với những người có triệu chứng đầy hơi, khó tiêu do nóng trong người, ông lại dùng những vị thuốc có tính mát như hoàng liên, chi tử để giải nhiệt và giảm đau.

Những phân tích, biện chứng và cách tiếp cận của ông về y học cá thể vẫn còn giá trị đến ngày nay, đặt nền móng cho những nghiên cứu sau này về cách mỗi cơ thể con người phản ứng với bệnh tật một cách khác nhau, một quan niệm mà y học hiện đại hiện nay xác nhận qua các nghiên cứu di truyền học và sinh học phân tử. Ví dụ, trong việc điều trị ung thư, các bác sĩ ngày nay sử dụng các xét nghiệm di truyền như BRCA1/BRCA2 để xác định nguy cơ mắc bệnh và tùy chỉnh phương pháp điều trị dựa trên đặc điểm gen của người bệnh. Điều này rất tương đồng với quan điểm của ông và quan điểm của y học cổ truyền về việc không thể áp dụng một bài thuốc chung cho mọi bệnh nhân mà phải cá nhân hóa phương pháp điều trị dựa trên thể trạng lâm sàng, đặc điểm cơ địa và tình trạng sức khỏe của từng người.

Sự cân bằng trong cơ thể và phương pháp điều trị toàn diện

Tư tưởng của Lê Hữu Trác về sự cân bằng trong cơ thể là một triết lý y học quan trọng mà ông thường xuyên nhấn mạnh trong các tác phẩm của mình, cũng là gốc rễ của y học cổ truyền đó là sự cân bằng âm dương. Ông tin rằng sự mất cân bằng giữa các yếu tố âm dương, hàn nhiệt là nguyên nhân chính dẫn đến bệnh tật. Vì vậy, để điều trị bệnh một cách triệt để, không chỉ cần tập trung vào việc chữa triệu chứng mà còn phải khôi phục lại sự cân bằng tự nhiên của cơ thể.

Trong bộ sách "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh", Lê Hữu Trác đã hệ thống hóa lý thuyết về sự cân bằng âm dương và giải thích cách các yếu tố này ảnh hưởng đến sức khỏe. Ông cho rằng, âm và dương là hai yếu tố đối lập nhưng bổ trợ lẫn nhau. Khi một yếu tố bị thừa hoặc thiếu, cơ thể sẽ mất cân bằng và dẫn đến bệnh tật. Để chữa bệnh, cần phải điều chỉnh lại sự cân bằng này bằng cách sử dụng các phương pháp phù hợp như dược liệu, chế độ ăn uống và lối sống. Ông luôn khuyến khích bệnh nhân của mình duy trì một lối sống lành mạnh, ăn uống điều độ và điều chỉnh cảm xúc để giữ cơ thể luôn ở trạng thái cân bằng.

Một ví dụ điển hình trong "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh" là các bài thuốc chữa bệnh liên quan đến khí huyết, một yếu tố mà Lê Hữu Trác coi là cực kỳ quan trọng trong việc duy trì sự cân bằng trong cơ thể. Ông cho rằng, khi khí huyết lưu thông tốt, cơ thể sẽ khỏe mạnh và không mắc bệnh. Ngược lại, khi khí huyết bị ứ đọng hoặc suy giảm, bệnh tật sẽ phát sinh. Trong các bài thuốc của mình, Lê Hữu Trác thường sử dụng các vị thuốc có tác dụng điều hòa khí huyết như đương quy, bạch thược, kết hợp với các phương pháp xoa bóp và châm cứu để giúp cơ thể phục hồi sự cân bằng.

Phương pháp điều trị của Lê Hữu Trác không chỉ dừng lại ở việc chữa triệu chứng mà còn bao gồm việc chăm sóc toàn diện cho bệnh nhân. Ông luôn khuyến khích người bệnh thay đổi lối sống và chế độ ăn uống để giúp cơ thể tự phục hồi từ bên trong. Điều này cho thấy ông đã hiểu rõ rằng sức khỏe không chỉ phụ thuộc vào việc dùng thuốc mà còn ở việc duy trì một lối sống lành mạnh và điều hòa cảm xúc. Quan điểm này rất gần với khái niệm y học toàn diện ngày nay, trong đó việc chăm sóc sức khỏe không chỉ dừng lại ở việc điều trị bệnh tật mà còn tập trung vào việc cải thiện toàn bộ trạng thái tinh thần và thể chất của bệnh nhân.

Y đức và trách nhiệm của người thầy thuốc

Một trong những tư tưởng lớn nhất của Lê Hữu Trác, thể hiện rõ nét qua các tác phẩm của ông, là tư tưởng về y đức. Ông luôn coi nghề y là một nhân thuật, nghĩa là một nghệ thuật của lòng nhân ái và trách nhiệm với bệnh nhân. Theo ông, một thầy thuốc giỏi không chỉ cần có kiến thức y học sâu rộng mà còn phải có tâm lòng từ bi, biết cảm thông và chia sẻ với nỗi đau của người bệnh. Đây là một tư tưởng hết sức tiến bộ và nhân văn, nhấn mạnh rằng người thầy thuốc phải luôn đặt lợi ích của bệnh nhân lên trên hết, phải xem việc cứu người là sứ mệnh cao cả chứ không phải là một nghề nghiệp chỉ để vụ lợi, kiếm sống. Chính tư tưởng này đã góp phần quan trọng xây dựng nên nguyên tắc y đức của y học Việt Nam tục được các thế hệ thầy thuốc sau này tuân thủ, noi theo.

Trong các tác phẩm của mình, đặc biệt là phần "Y đức luận" trong "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh", Lê Hữu Trác đã nhấn mạnh rằng người thầy thuốc không được phép vì tiền bạc hay danh vọng mà bỏ qua trách nhiệm của mình với bệnh nhân. Ông cho rằng, việc cứu chữa bệnh nhân là trách nhiệm cao quý nhất của một thầy thuốc, và không có gì quý hơn việc mang lại sức khỏe và sự sống cho con người. Ông khuyến cáo các thầy thuốc phải sống thanh bạch, không được lợi dụng bệnh nhân để kiếm tiền hay danh vọng, và phải luôn giữ gìn lòng trung thực, chính trực trong việc hành nghề.

Tư tưởng này không chỉ ảnh hưởng đến các thầy thuốc thời đại của ông mà còn được coi là kim chỉ nam cho ngành y học Việt Nam trong suốt hàng thế kỷ sau. Ngay cả trong y học hiện đại, nguyên tắc "đặt lợi ích của bệnh nhân lên trên hết" và "không làm hại" (primum non nocere) vẫn là những giá trị cốt lõi của ngành y, và chính Lê Hữu Trác là người đã đặt nền móng cho những nguyên tắc này trong y học cổ truyền Việt Nam.

Quan điểm về phòng bệnh hơn chữa bệnh

Lê Hữu Trác không chỉ nổi bật với những tư tưởng về điều trị bệnh mà còn rất chú trọng đến việc phòng bệnh. Ông cho rằng, việc phòng bệnh còn quan trọng hơn cả chữa bệnh, và sức khỏe phải được duy trì thông qua chế độ ăn uống lành mạnh, luyện tập và quản lý cảm xúc. Ông khuyến khích mọi người giữ gìn sức khỏe từ sớm, không đợi đến khi bệnh tật phát sinh mới chữa trị, bởi khi bệnh đã trở nặng thì việc điều trị sẽ khó khăn và mất nhiều thời gian hơn.

Trong "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh", ông đã phát triển nhiều bài thuốc bổ dưỡng giúp cơ thể khỏe mạnh và tăng cường sức đề kháng. Ông cho rằng, những người già, người yếu sinh lý cần phải sử dụng các loại dược liệu như nhân sâm, hoàng kỳ để bổ sung khí lực và cải thiện sức khỏe tổng thể. Đặc biệt, ông luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc điều chỉnh cảm xúc và duy trì sự an tĩnh trong tâm hồn, bởi ông tin rằng, cảm xúc tiêu cực như lo lắng, căng thẳng, tức giận có thể ảnh hưởng xấu đến sức khỏe và làm suy yếu hệ miễn dịch.

Tư tưởng của Lê Hữu Trác về phòng bệnh rất gần với khái niệm y học dự phòng trong y học hiện đại, nơi mà việc tiêm chủng, kiểm tra sức khỏe định kỳ và duy trì lối sống lành mạnh được coi là những biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất. Những chương trình tiêm phòng, kiểm tra sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm các bệnh lý như ung thư đều là những minh chứng cho việc phòng bệnh đã trở thành một phần quan trọng của y học hiện đại, và đây cũng là một trong những tư tưởng lớn mà Lê Hữu Trác đã phát triển từ hàng thế kỷ trước.

Tầm ảnh hưởng của Lê Hữu Trác đối với y học cổ truyền và hiện đại

Tư tưởng của Lê Hữu Trác không chỉ ảnh hưởng sâu rộng đến nền y học cổ truyền Việt Nam mà còn tiếp tục có giá trị trong bối cảnh y học hiện đại. Những triết lý của ông về y học cá thể, sự cân bằng trong cơ thể, y đức và phòng bệnh không chỉ là kim chỉ nam cho ngành y cổ truyền mà còn là những nguyên tắc cốt lõi mà y học hiện đại đang hướng tới. Những tác phẩm của ông, đặc biệt là "Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh", không chỉ là tài liệu y học quý giá mà còn là những bài học về đạo đức, trách nhiệm và lòng nhân ái của người thầy thuốc.

Lê Hữu Trác đã được UNESCO công nhận là Danh nhân văn hóa thế giới vào năm 2023, một sự công nhận không chỉ dành cho những đóng góp của ông trong lĩnh vực y học mà còn là sự ghi nhận tầm ảnh hưởng to lớn của ông đối với nền văn hóa và xã hội Việt Nam. Ông không chỉ là một thầy thuốc vĩ đại mà còn là một nhà tư tưởng, một người thầy đã truyền đạt những giá trị nhân bản và đạo đức cho nhiều thế hệ thầy thuốc và bệnh nhân.

Tư tưởng của Lê Hữu Trác vẫn tiếp tục sống mãi, không chỉ trong những tác phẩm mà ông để lại mà còn trong cách mà y học hiện đại đang phát triển, với mục tiêu cải thiện sức khỏe con người một cách toàn diện, nhân bản và cá thể hóa. Vai trò và tầm ảnh hưởng của ông đối với nền y học Việt Nam không thể đo đếm, và ông sẽ mãi mãi là một biểu tượng lớn trong lịch sử y học của đất nước.

Trong tương lai, di sản mà Hải Thượng Lãn Ông để lại sẽ tiếp tục là nền tảng quan trọng để phát triển y học cổ truyền và kết hợp với y học hiện đại. Các trường đại học y khoa cần tiếp tục nghiên cứu và giảng dạy về y học cổ truyền, không chỉ để bảo tồn những giá trị của ông để lại mà còn để ứng dụng những kiến thức đó vào các phương pháp điều trị hiện đại.

Điều này không chỉ giúp duy trì giá trị của y học cổ truyền mà còn mở ra những cơ hội mới trong việc điều trị bệnh, đặc biệt là các bệnh mãn tính mà y học hiện đại đôi khi gặp khó khăn trong việc điều trị hiệu quả hoặc giảm chi phí điều trị cho bệnh nhân.

Bên cạnh đó, việc nghiên cứu và phát triển các sản phẩm dược liệu từ các bài thuốc của Hải Thượng Lãn Ông cũng là một hướng đi tiềm năng trong ngành công nghiệp dược.

Những bài thuốc mà ông để lại thực sự những giá trị, tinh hoa của nền y học cổ truyền được Hải Thượng Lãn Ông đúc rút và để lại cho hậu thế, nếu được nghiên cứu và phát triển một cách khoa học, có thể trở thành những sản phẩm dược liệu quý giá, không chỉ phục vụ cho nhu cầu trong nước mà còn có thể xuất khẩu ra thị trường quốc tế.

TS. BS Nguyễn Đình Anh