Giữ gìn 'báu vật' văn hóa Mường: Những người 'giữ lửa'

Nghệ nhân Quách Thị Đa, thôn Đồng Lão, xã Cẩm Ngọc người có công lớn trong việc bảo tồn, phát huy nghệ thuật trình diễn cồng chiêng.

Dành cả cuộc đời “giữ hồn” văn hóa truyền thống

Hỏi thăm nhà bà Quách Thị Đa (thôn Đồng Lão, xã Cẩm Ngọc, huyện Cẩm Thủy) từ người già, con trẻ trong thôn ai cũng biết. Họ chỉ dẫn đường vào nhà bà Đa với niềm vui phấn khởi hiện rõ trên khuôn mặt, khiến chúng tôi cũng mừng theo. Tiếp chúng tôi bằng ấm trà nóng, bà kể quãng thời gian “bén duyên” với nghệ thuật biểu diễn cồng chiêng. Bà Đa sinh ra và lớn lên ở vùng đất có bề dày truyền thống nghệ thuật biểu diễn cồng chiêng. Từ thuở ấu thơ bà đã được theo cha đi trình diễn cồng chiêng. Sau khi tốt nghiệp THPT, bà Đa dự thi và trúng tuyển vào Trường Trung cấp Văn hóa - Nghệ thuật Thanh Hóa (nay là Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa). Năm 1981, bà về công tác tại Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Cẩm Thủy. Ngoài công việc chuyên môn bà còn tích cực tham gia các phong trào văn hóa, văn nghệ của huyện và tham gia hội diễn, giao lưu văn nghệ quần chúng trong, ngoài tỉnh.

Bà Đa cho biết: “Tôi được cha chỉ dạy tận tình kiến thức về gốc tích của cồng chiêng ở Cẩm Thủy, cách đánh cồng, trình diễn cồng trên sân khấu, tại các lễ hội. Bằng tất cả sự đam mê, cố gắng và sự chỉ bảo của cha, tôi đã trình diễn các bài diễn sắc bùa trong các hoạt động văn nghệ của làng, của xã. Đồng thời tôi cùng cha tham gia công tác bảo tồn, truyền dạy sắc bùa trên địa bàn huyện Cẩm Thủy”.

Khi nói về bà Quách Thị Đa, ông Vũ Xuân Phúc, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Cẩm Thủy, cho biết: Bà Đa sinh ra trong gia đình có truyền thống văn hóa, văn nghệ. Cha của bà là cụ Quách Văn Cơ - người đầu tiên tại Cẩm Thủy khởi xướng và truyền lại những giai điệu, tiết tấu của dàn sắc bùa. Trong thời gian công tác tại UBND huyện Cẩm Thủy, bà Đa luôn nỗ lực hoàn thành tốt chức trách, nhiệm vụ được giao, còn tích cực tham gia các hoạt động văn hóa, văn nghệ của huyện, của tỉnh, Trung ương và đạt được nhiều thành tích rất đáng ghi nhận. Ngoài ra, bà Đa còn truyền dạy nghệ thuật trình diễn sắc bùa, đánh cồng chiêng cho thế hệ trẻ. Hiện có gần 200 học trò được bà Đa truyền dạy. Kể từ khi nghỉ hưu (năm 2015), bà Đa có nhiều thời gian hơn để truyền dạy cách đánh cồng chiêng, trình diễn sắc bùa cho thế hệ tương lai. Nếu không có những người như bà Đa, nghệ thuật biểu diễn cồng chiêng nói riêng và giá trị văn hóa truyền thống của người Mường sẽ có nguy cơ thất truyền.

Hàng năm cứ vào dịp tết đến, xuân về, bà Quách Thị Đa cùng với các thành viên của đội cồng chiêng, Câu lạc bộ Cồng chiêng và nhạc cụ dân tộc thôn Đồng Lão, tích cực tập luyện để chuẩn bị các tiết mục đặc sắc nhất phục vụ Nhân dân trong thôn, xã, huyện. Bên cạnh đó, bà Quách Thị Đa còn tham gia truyền dạy kỹ thuật đánh cồng cho các câu lạc bộ cồng chiêng của các xã Cẩm Liên, Cẩm Quý, Cẩm Lương, Cẩm Tâm... Ngoài ra, bà còn hăng hái tham gia xây dựng các tiết mục trình diễn cồng chiêng cho các cơ quan, đơn vị trên địa bàn huyện. Nhiều năm liền, tiết mục biểu diễn đánh cồng của nghệ nhân Quách Thị Đa được huyện Cẩm Thủy đưa đi tranh tài tại các liên hoan, hội thi, hội diễn văn hóa - văn nghệ cấp tỉnh và đều giành được giải cao.

Ở xứ Mường, từ thời “Đẻ đất, đẻ nước”, Pồn Pôông là loại hình nghệ thuật không thể thiếu trong đời sống tinh thần của một số đồng bào dân tộc thiểu số. Năm 2017 trò diễn Pồn Pôông, xã Cao Ngọc (Ngọc Lặc) được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, là niềm vinh dự lớn, niềm tự hào không chỉ với cán bộ, Nhân dân huyện Ngọc Lặc. Đạt được những thành tích này là có sự góp công, góp sức của Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Tắng ở thôn Lỏ, xã Cao Ngọc.

Ngay từ thuở nhỏ, bà Tắng đã thích ca hát, nhảy múa theo tiếng cồng, tiếng chiêng, bên cây bông. Khi đến tuổi trưởng thành, bà càng ham học múa, học hát rồi học bốc thuốc chữa bệnh... Nhờ sự chỉ dạy của người lớn tuổi và niềm đam mê học hỏi, tìm tòi, sáng tạo của bản thân, bà đã thuần thục những điệu múa, điệu hát và trở thành người “giữ lửa” văn hóa truyền thống của huyện Ngọc Lặc. Nhiều năm qua, bà Tắng đã truyền dạy cho nhiều thế hệ những điệu múa, làn điệu dân ca, hát ru của đồng bào dân tộc Mường. Những cống hiến của bà trong việc gìn giữ, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đã được Nhà nước phong tặng Nghệ nhân Ưu tú vào năm 2016. Hiện bà đang được đề nghị xét tặng Nghệ nhân Nhân dân.

Bà Bùi Thị Quyên, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Ngọc Lặc, cho biết: Nghệ nhân Phạm Thị Tắng vừa là người chủ trò vừa là người lưu giữ các giá trị văn hóa phi vật thể của Lễ hội Pồn Pôông. Dù tuổi đã cao nhưng bà vẫn tích cực truyền dạy những điệu múa, điệu hát của dân tộc Mường cho thế hệ trẻ.

Đến nay, dù đã 76 tuổi, nhưng bà Phạm Thị Tắng vẫn nhớ đầy đủ các chi tiết của loại hình nghệ thuật Pồn Pôông với 48 trò chơi, trò diễn đặc sắc, tái tạo, mô phỏng và kể lại toàn bộ đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào Mường từ lúc sơ khai chia đất, chia nước, dựng nhà, trồng lúa, săn đuổi thú dữ, chọi gà, chọi trâu, đấu vật, đánh cá, đi bừa, làm cơm mời Mường, mời bạn ăn cơm mới, uống rượu cần... Các trò diễn này được kết nối thành một hệ thống, một câu chuyện dài, được kể thâu đêm suốt sáng bên cây Bông.

Tâm nguyện khi tuổi xế chiều

Những người như bà Đa, bà Tắng và hàng trăm nghệ nhân khác vùng đồng bào Mường xứ Thanh đã và đang dành cả cuộc đời gìn giữ, phát huy những “báu vật” của ông cha để lại. Giờ đây tuổi đã cao, sức đã yếu, họ mong rằng thế hệ trẻ sẽ là người thay mình, gìn giữ, trao truyền và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống dân tộc Mường cho muôn đời sau.

Bà Phạm Thị Tắng tâm sự: “Tuổi của tôi cũng sắp về với ông bà tổ tiên, còn sống được ngày nào cũng phải cố gắng giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của cha ông để lại. Hiện nay, giới trẻ không còn mặn mà với những giá trị văn hóa truyền thống, việc gìn giữ và phát huy các giá trị này khó bề mà thực hiện được. Nên mong rằng cấp ủy, chính quyền, các cơ quan chức năng có giải pháp hữu hiệu để gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số nói chung và dân tộc Mường nói riêng. Để thất truyền những di sản của ông cha để lại, là đánh mất bản sắc, mất cội nguồn của dân tộc”.

Bà Quách Thị Đa cũng mang nỗi niềm ưu tư, lo sợ những giá trị văn hóa “hồn cốt”, tinh hoa của dân tộc mình bị lãng quên theo năm tháng. Bà Đa tâm sự: “Những điệu múa, làn điệu dân ca, hát ru hay các nhạc cụ của dân tộc không hấp dẫn các cháu nữa. Đây chính là căn nguyên sâu xa, khiến những giá trị văn hóa truyền thống của ông cha bị mai một và có nguy cơ bị thất truyền. Mong rằng cấp ủy, chính quyền và đồng bào dân tộc Mường tỉnh Thanh Hóa cùng chung sức giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống”.

Nghệ nhân có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa Mường. Họ là “linh hồn”, “báu vật sống” trực tiếp tham gia sáng tạo, lưu giữ, truyền dạy và phát huy giá trị văn hóa truyền thống cho thế hệ sau. Tuy nhiên, những nghệ nhân không thể “đơn phương, độc mã”, trong “công cuộc” này. Vì vậy, rất cần sự vào cuộc quyết liệt của cấp ủy, chính quyền và ý thức tự giác của đồng bào các dân tộc Mường trong việc bảo tồn và phát huy những “báu vật” văn hóa nghìn năm.

Bài và ảnh: Xuân Anh