Hết thời 'đi dây', ngân sách đã sang trang mới

Bội chi ngân sách và nợ công đã được kiểm soát tốt. Ảnh: TL.

Nhiều sức ép lên ngành Tài chính

Ngân sách đã có những thời điểm hết sức khó khăn. Còn nhớ, trước khi kết thúc nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIII gần 5 năm trước, nguyên Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng - người gắn bó với ngành Tài chính hàng chục năm, đã phải cảm thán: “Nếu nợ công mà cứ tăng như những năm vừa rồi là chết đấy!”.

Thời điểm đó, hơn ai hết, ông hiểu rõ những hệ lụy mà chính sách tài khóa mở rộng, nợ công vượt ngưỡng, đầu tư công ồ ạt kém hiệu quả đã ảnh hưởng tiêu cực như thế nào đến sự ổn định của nền tài chính, đến kinh tế vĩ mô vốn trải qua nhiều thăng trầm trong các năm trước đó. Câu nói của ông có thể coi như một mệnh lệnh cho nhiệm kỳ sau khi thảo luận về kế hoạch tài chính và kế hoạch đầu tư công trung hạn 5 năm giai đoạn 2016 - 2020.

Bộ trưởng Bộ Tài chính Đinh Tiến Dũng ở vào thời điểm đó đã thẳng thắn khi cho rằng: “điều hành ngân sách như đi trên dây". Lời bộc bạch đó của người giữ tay hòm chìa khóa quốc gia được thể hiện qua nhiều con số. Đến cuối 2015, nợ chính phủ đã lên tới 50,3% GDP, vượt trần cho phép của Quốc hội 0,3%. Cân đối ngân sách nhà nước (NSNN) khó khăn; tỷ lệ chi đầu tư tiếp tục giảm sút từ 28% giai đoạn trước giảm xuống 22,6% giai đoạn 2011 - 2015.

Nhưng chưa hết, TS. Vũ Thành Tự Anh - Đại học Fulbright, nhận định: “Chi thường xuyên tăng nhanh bất thường, đặc biệt trong giai đoạn 2010 - 2012, khiến cho toàn bộ thu ngân sách hầu như chỉ vừa đủ cho chi thường xuyên”.

Cho dù tốc độ tăng thu ngân sách danh nghĩa của Việt Nam khá cao, trung bình 16% trong giai đoạn 2003 - 2015, trong khi chỉ số giá tiêu dùng trung bình trong cùng giai đoạn chỉ là 8,8%. Thế nhưng ngay cả với tốc độ tăng nhanh như thế mà ngân sách cũng không đủ để bù đắp chi thường xuyên và trả nợ. Tất nhiên, vấn đề gai góc này đã được chia sẻ trên diễn đàn Quốc hội.

Trong một phiên họp xem xét ngân sách năm 2015, nguyên Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng chỉ rõ, cơ cấu chi ngân sách hiện nay rất xấu, đến 72% chi thường xuyên, chỉ còn gần 30% là vừa trả nợ vừa đầu tư phát triển.

Ông cảnh báo: “Tôi thấy tình hình tối lắm rồi. Thu được đồng nào xài hết đồng ấy, đầu tư phát triển ngày càng ít đi, cứ đi vay ào ào. Cứ thế này làm sao phát triển được đất nước”. Nợ công đã ở mức hơn 64% GDP, gần ngấp nghé giới hạn 65%.

Đến thời điểm tháng 10/2016, thẩm tra về tình hình thực hiện kế hoạch tài chính - NSNN 5 năm giai đoạn 2011 - 2015, Ủy ban Tài chính - Ngân sách của Quốc hội khóa XIV nhận định thẳng thắn: “Một số nguyên tắc của Luật NSNN và các nghị quyết của Quốc hội chưa được đảm bảo, kỷ luật tài chính chưa nghiêm; nhiều khoản chi vượt dự toán khá lớn; tình trạng ứng trước dự toán, chuyển nguồn còn lớn. Tỷ trọng bình quân bố trí dự toán chi đầu tư phát triển trong giai đoạn này giảm mạnh, chiếm khoảng 18,2% tổng chi NSNN. Điều này cho thấy cán cân tích lũy - tiêu dùng chưa cân đối tích cực, ngày càng khó khăn trong việc bố trí ngân sách cho đầu tư phát triển”.

Ủy ban Tài chính - Ngân sách nhận xét thêm, bội chi NSNN vẫn ở mức cao, không đạt mục tiêu đề ra. Một phần bội chi đã phải sử dụng cân đối cho việc trả nợ gốc, thể hiện cân đối ngân sách chưa chắc chắn. Bên cạnh đó, nợ vay trong nước tăng nhanh, tỷ trọng vốn vay kỳ hạn ngắn chiếm tỷ lệ lớn, chi trả nợ gốc ở mức thấp, trong điều hành phải vay đảo nợ có xu hướng ngày càng tăng.

Điểm lại để thấy rằng, có rất nhiều việc lớn cần phải giải quyết cùng một lúc, là sức ép rất lớn lên ngành Tài chính của Chính phủ nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIV.

Sáng suốt tham mưu và thành công cơ cấu lại ngân sách, nợ công

Ở một góc độ khác, đến trước nhiệm kỳ vừa qua, yêu cầu của các địa phương về tăng chi NSNN cho đầu tư tiếp tục gia tăng sức ép lên trung ương. Bộ Kế hoạch và Đầu tư nhận được đề nghị tới tấp từ các địa phương, với tổng nhu cầu vốn đầu tư phát triển nguồn NSNN khoảng 4 triệu tỷ đồng, gấp 20,5 lần kế hoạch năm 2015 và gấp khoảng 2,1 lần khả năng cân đối vốn 5 năm 2016 - 2020 là hơn 1,8 triệu tỷ đồng.

Nhiều công trình sử dụng vốn ngân sách đi vào hoạt động, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội các vùng, miền. Ảnh: T.T

Trong bối cảnh đầy rẫy khó khăn, trước nhu cầu đó, NSNN không còn dư địa để đáp ứng, cho dù rất chính đáng. Kết quả là Quốc hội đã thông qua kế hoạch vốn đầu tư chỉ 2 triệu tỷ đồng, bằng một nửa so với yêu cầu của chính quyền địa phương.

Ngay lập tức, một loạt các giải pháp được Bộ Tài chính nghiên cứu, đề xuất và trình các cấp có thẩm quyền ban hành. Những quyết sách đó có thể coi là “thiên thời- địa lợi- nhân hòa” được Bộ Tài chính đề xuất và Bộ Chính trị ký ban hành, đó là Nghị quyết 07-NQ/TW của Bộ Chính trị về cơ cấu lại NSNN và nợ công; tiếp đó là Nghị quyết số 25/2016/QH14 của Quốc hội về kế hoạch tài chính quốc gia 5 năm giai đoạn 2016-2020. Có thể nói, đây là bộ kim chỉ nam, là đường hướng chiến lược không chỉ cho giai đoạn vừa qua mà vẫn còn có giá trị trong thời gian tới.

Kết quả của những quyết sách sáng suốt đó chính là khi nhìn lại giai đoạn 5 năm 2016 - 2020, nhiều chỉ tiêu đạt và vượt kế hoạch đề ra. Tổng thu NSNN cả giai đoạn đạt 6,89 triệu tỷ đồng, hoàn thành vượt kế hoạch đề ra (100,4%), mức rất tích cực trong điều kiện thu NSNN năm 2020 khó khăn, tăng trưởng kinh tế thấp hơn rất nhiều so dự kiến. Cơ cấu thu NSNN bền vững hơn, tỷ trọng thu nội địa trong tổng thu NSNN tăng từ 68% bình quân giai đoạn 2011 - 2015 lên 85,5% năm 2020 (kế hoạch là 84 -85%), tỷ trọng thu dầu thô và thu cân đối từ hoạt động xuất nhập khẩu giảm từ 30% bình quân giai đoạn 2011 - 2015 xuống còn khoảng 14,2% năm 2020.

Tỷ trọng chi NSNN bình quân giai đoạn khoảng 28% GDP (giai đoạn 2011 - 2015 là 29,5% GDP). Cơ cấu chi tiếp tục chuyển dịch tích cực, tỷ trọng chi đầu tư phát triển năm 2020 đạt trên 29% (mục tiêu là 25 - 26%), chi thường xuyên khoảng 63,1% tổng chi NSNN (mục tiêu là dưới 64%). Bội chi NSNN giai đoạn này bình quân khoảng 3,6% GDP, đảm bảo mục tiêu không quá 3,9% GDP theo nghị quyết của Quốc hội. Đến cuối năm 2020, dư nợ công khoảng 55,8% GDP, nợ chính phủ khoảng 49,6% GDP, trong phạm vi giới hạn cho phép.

Một thành công trong điều hành phải nhắc đến đó là, Bộ Tài chính đã chủ động điều hành việc phát hành trái phiếu Chính phủ để bù đắp bội chi và trả nợ gốc phù hợp với khả năng ngân quỹ nhà nước, đến năm 2020, chủ yếu là huy động vốn trung và dài hạn (không phát hành kỳ hạn dưới 5 năm) và không vay thêm từ các tổ chức tài chính quốc tế (WB, ADB....), góp phần củng cố xếp hạng tín nhiệm quốc gia.

Kỳ hạn phát hành trái phiếu chính phủ năm 2020 đã dài gấp trên 3,5 lần năm 2011, từ mức 3,9 năm lên bình quân khoảng 13,94 năm, nâng kỳ hạn nợ bình quân danh mục trái phiếu chính phủ thời điểm cuối năm 2020 lên 8,42 năm, dài gấp gần 5 lần so với thời điểm cuối năm 2011 (1,84 năm); lãi suất huy động bình quân cũng giảm mạnh, từ mức 12,01% bình quân năm 2011, xuống còn khoảng 2,86% năm 2020.

Ngày 08/4/2020, Fitch đã quyết định giữ nguyên hệ số tín nhiệm quốc gia ở mức BB và điều chỉnh triển vọng từ tích cực sang ổn định. Ngày 21/5/2020, S&P đã tiếp tục duy trì xếp hạng tín nhiệm của Việt Nam ở mức BB, triển vọng ổn định. Tháng 5/2020, Moody’s cũng giữ nguyên hệ số tín nhiệm của Việt Nam.

Những nỗ lực đó đã củng cố NSNN tốt hơn. Đến 2019, năm trước khi đại dịch Covid-19 diễn ra, rất nhiều khoản chi và cơ cấu chi đã đi vào chiều hướng tốt.

Việc củng cố tốt, giữ vững an ninh tài chính quốc gia, cơ cấu lại ngân sách đã góp thêm dư địa để Chính phủ tiến hành hàng loạt các chương trình hỗ trợ tài chính cho người dân và doanh nghiệp trong năm 2020, khi đại dịch Covid-19 càn quét trên thế giới, làm nền kinh tế lao đao.

Tại kỳ họp Quốc hội vừa qua, Bộ trưởng Bộ Tài chính Đinh Tiến Dũng đã khẳng định: “Ngân sách chịu tác động nghiêm trọng bởi đại dịch Covid-19, thiên tai, dịch bệnh. Nhưng nhờ dư địa tài khóa chúng ta tích lũy được qua 4 năm 2016 - 2019, quản lý an toàn nợ công… nên vẫn đảm bảo được yêu cầu chi tiêu cho các nhiệm vụ quan trọng, kể cả các nhiệm vụ cấp bách phát sinh do thiên tai, dịch bệnh, cho quốc phòng an ninh và đảm bảo nguồn cho đầu tư phát triển theo dự toán năm 2020 để kích cầu trong nước, tạo động lực cho tăng trưởng kinh tế trong trung và dài hạn tới đây. Đây có thể coi là điểm sáng của công tác tài chính - NSNN trong giai đoạn 2016 - 2020”.

Những thành tựu đó có lẽ sẽ không đạt được nếu ngành Tài chính không nỗ lực cải cách, nếu không gặp phải những sức ép lớn từ Quốc hội cách đây 5 năm./.

Anh Huy