Kế hoạch nắn dòng sông của Leonardo thất bại do đâu?

Mỉa mai thay, người Pisa dường như tin tưởng vào kế hoạch hơn hầu hết dân Florence. Một cuộc thẩm vấn các công dân bị bắt của thành phố này cho thấy “những người bảo vệ chỉ sợ duy nhất một điều là Florence sẽ chuyển hướng dòng sông Arno và làm khô cạn cửa sông đổ ra biển, tước đi của Pisa sự hỗ trợ mà họ nhận được từ các con tàu do người Lucca, Siena và Genoa chi trả”.

Bản vẽ kế hoạch chuyển hướng dòng sông Arno của Leonardo da Vinci.

Kế hoạch lớn này đã được khởi công vào cuối mùa hè năm 1504. Việc nắn dòng được thực hiện tại Stagno, cách Pisa vài dặm về phía Nam, gần cảng biển Livorno, nơi các kỹ sư hy vọng tạo ra một cửa sông mới cho dòng Arno với nhiệm vụ kép là bỏ đói Pisa và nuôi dưỡng Florence bằng cách mở ra tuyến đường đi qua cảng biển cũ.

Kỹ sư thủy lực Colombino được thuê để giám sát 2.000 nhân công đảm nhiệm việc xây đập và đào mương. Tuy nhiên, khi di chuyển hàng tấn đá và bùn đất, thế giới thực tại ba chiều đã bắt đầu sai biệt với bản thiết kế hai chiều của Leonardo.

Những người ở công trường, khi buộc phải đối phó với đám lao động bất hợp tác, các giám sát viên thiếu đồng cảm và sự quấy rầy liên tục của binh lính Pisa, đã bỏ qua các quy tắc quan trọng để tiết kiệm tiền và điều chỉnh các kế hoạch của Leonardo cho khớp với thực tế.

Ban đầu, Machiavelli miễn cưỡng can thiệp vào các vấn đề kỹ thuật, cho rằng Colombino là “chuyên gia xuất sắc về kỹ thuật thủy lực”. Không lâu sau, ông bắt đầu băn khoăn về những nỗ lực nửa vời và sửa chữa cẩu thả.

Ngày 21/9, ông viết cho các kỹ sư: “Sự chậm trễ của các ông khiến chúng tôi sợ rằng lòng mương nông hơn lòng sông Arno. Điều này sẽ dẫn tới các tác động tiêu cực và theo quan điểm của chúng tôi. Nó sẽ khiến dự án này không đạt được kết quả mong đợi".

Mối bận tâm của Machiavelli là hoàn toàn có cơ sở. Đầu tháng 10, một cơn bão lớn đã khiến hạm đội bảo vệ cửa sông chịu thiệt hại và làm ngập các con mương. Một vài ngày sau, những người Pisa dũng cảm xuất hiện từ các công sự phòng thủ và bắt đầu đục lỗ ở các đập nước.

Hàng tháng trời lao động đã bị hủy hoại chỉ trong một vài giờ và toàn bộ kế hoạch đã sụp đổ giữa những lời chỉ trích và buộc tội lẫn nhau như thường lệ.

Leonardo nghiên cứu về lực của nước.

Francesco Soderini, em trai của người đứng đầu chính quyền Florence và là một Hồng y mới, đã bày tỏ sự cảm thông, đồng thời nài xin Machiavelli đừng tự trách mình vì thất bại này: “Người đàn ông lỗi lạc và vô cùng thương mến. Chúng ta vô cùng đau khổ khi một lỗi lớn đến thế đã xảy ra ở vùng nước đó, lỗi lầm tưởng chừng không thể vượt qua đến từ sai sót của các kỹ sư, những kẻ đã đi quá xa".

Thật không may, ngoài Hồng y, chỉ một vài người sẵn sàng lên tiếng bảo vệ Đại pháp quan thứ hai. Không ai liên quan chặt chẽ với kế hoạch tai tiếng của Leonardo hơn Machiavelli và ông dễ dàng trở thành mục tiêu cho những người vốn dĩ đã không hài lòng với thể chế.

Kể cả trước khi thảm họa diễn ra, sự bất mãn với Piero Soderini đã ngày một gia tăng, đặc biệt là trong phe “quý tộc”, dẫn đầu là Alammano Salviati. Điều này đặc biệt rắc rối vì Salviati, con rể của Piero de’ Medici, từng là một trong những người bảo trợ ban đầu của Machiavelli.

Mối quan hệ thân thiết của họ là rõ ràng, trong thời gian Machiavelli đi sứ ở Imola, Salviati đã cố gắng, dù không thành công, để giúp ông thoát khỏi tình thế khó khăn. Lấy làm ái ngại cho Machiavelli trước kết quả đáng thất vọng cho những nỗ lực của bản thân, vị này đã ký trong thư là “người bạn tận tình của ông”.

Khoảng năm 1506, thái độ của Salviati rõ ràng đã thay đổi, như Biagio Buonaccorsi, một tay ngồi lê đôi mách, đã báo cho bạn mình.

“Một người bạn chung đã nghe được Salviati nói rằng: ‘Tôi chưa bao giờ ủy thác bất cứ thứ gì cho thằng hề Machiavelli đó kể từ khi là thành viên của Bộ Tự do và Hòa bình’”.

Buonaccorsi nói thêm một cách đầy bí mật: “Tôi có thể kể cho cậu nhiều điều khác, nhưng sẽ còn chia sẻ nhiều hơn khi chúng ta gặp nhau".

Miles J. Unger / NXB Thế giới và Omega Plus