Ngành mía đường 'hồi sinh' nhưng vẫn dè chừng trước những thách thức chưa bao giờ cũ

Theo Hiệp hội Mía đường Việt Nam, tổng diện tích trồng mía cả nước niên vụ 2023 - 2024 đạt gần 175.000 ha. Đáng chú ý, giá bán mía của nông dân đã tăng lên mức cao chưa từng có, đạt khoảng 1,3 triệu đồng/tấn.

Giá mía cao kỷ lục, nông dân lãi tới 50 triệu/ha

Phú Yên là một trong những tỉnh trọng điểm về mía đường với gần 25.000 ha và 4 nhà máy. Từ đầu năm nay, giá mía liên tục giữ ở mức cao, các nhà máy đưa ra mức mua mía 10 chữ đường lên đến 1,23 triệu đồng/tấn và nếu cộng thêm các khoản khác, giá lên 1.330.000 đồng, là mức giá cao nhất từ năm 2018 đến nay, giúp người trồng mía yên tâm đầu tư sản xuất.

Năng suất mía đạt từ 80 - 90 tấn/ha, cùng với giá mía tăng cao khiến nông dân phấn khởi. Ông Nguyễn Văn Tấn, xã Sơn Phước, huyện Sơn Hòa chia sẻ: “Với mía trồng mới năng suất đạt từ 80 - 90 tấn/ha, còn mía lưu gốc 3 năm trở đi đạt 70 tấn trở xuống. So với năm ngoái, năm nay giá mía được theo ý muốn của nông dân. 1 tấn mía sạch, đẹp, đều mía, nhà máy thu mua 1.330.000 đồng/tấn, nông dân rất phấn khởi”.

Sau nhiều năm đối mặt với thách thức từ đường nhập lậu và năng lực cạnh tranh yếu kém, ngành mía đường Việt Nam đang bắt đầu có những tín hiệu tích cực trong năm 2024.

Không chỉ ở Phú Yên, nhiều vùng trồng mía khác ở khu vực miền Trung và Tây Nguyên, các nhà máy cũng tăng giá thu mua mía cho nông dân.

Gia đình bà Tôn Nữ Thị Mơ ở thôn 4, thị trấn Đăk Pơ, huyện Đăk Pơ, tỉnh Gia Lai có 3ha đất trồng mía, bày tỏ vui mừng bởi vụ mía năm nay được giá, tăng từ 1 triệu đồng/tấn lên hơn 1,2 triệu đồng/tấn. “Vụ mía trước, trừ chi phí, công chặt mía thì với 3ha, gia đình tôi thu được khoảng 60 triệu đồng. Trong niên vụ này, cùng diện tích đó, nhưng năng suất cao hơn do thời tiết thuận lợi, thu được trên 100 triệu đồng sau khi trừ hết các chi phí”.

Theo tính toán của nông dân, với giá mía hiện nay, sau khi trừ chi phí, nông dân lãi từ 30 - 50 triệu đồng/ha.

Đánh giá mía Việt Nam đang ở mức ngang ngửa và cao hơn các nước trong khu vực, theo đại diện Công ty cổ phần nông nghiệp AgriS Gia Lai (thị xã Ayun Pa, Gia Lai) cho hay, việc doanh nghiệp thu mua mía của người dân ở mức cao, do người trồng mía đã liên kết với các nhà máy đường; được hỗ trợ giống mía chất lượng cao, cho năng suất tốt. Thực tế, có những ruộng mía đạt 130 - 140 tấn/ha, cao hơn 10 - 15 tấn/ha so với vụ trước.

Theo Hiệp hội Mía đường Việt Nam, vụ ép đường 2024-2025 dự kiến còn 25 nhà máy đường tiếp tục hoạt động (bằng số nhà máy hoạt động trong vụ 2023-2024), tổng công suất thiết kế là 124 nghìn tấn mía/ngày. Dự kiến, vụ ép tới đây cả diện tích mía thu hoạch, sản lượng mía ép và sản lượng đường đều tăng so với niên vụ trước.

Theo Hiệp hội Mía đường Việt Nam, diện tích mía nằm trong chuỗi liên kết giữa nông dân và nhà máy tiếp tục tăng và điều này đã giúp người trồng mía giảm bớt gánh nặng về vốn đầu tư cho loại cây trồng này. Tổng diện tích trồng mía cả nước niên vụ 2023- 2024 là 174.842 ha, trong đó diện tích mía của nông dân liên kết bán nguyên liệu cho nhà máy đường chiếm 93%.

Ông Cao Anh Đương, Viện trưởng Viện nghiên cứu mía đường Việt Nam (SRI), cho biết thêm lý do năng suất mía tăng là thời tiết mưa thuận gió hòa, trong khi Thái Lan, đối thủ cạnh tranh, bị ảnh hưởng của El Nino rất khắc nghiệt.

"Ngoài ra, hiệu quả từ năm 2021 với quyết định áp thuế phòng vệ thương mại với đường nhập khẩu, để bảo vệ đường trong nước cũng là lý do lớn", ông Đương nhấn mạnh.

Bảo vệ chuỗi liên kết mía đường

Mặc dù ngành mía đường đang có những bước tiến đáng kể, song theo ông Nguyễn Văn Lộc, Chủ tịch Hiệp hội Mía đường Việt Nam, thời gian tới, thị trường đường còn nhiều rủi ro, bất ổn, xu hướng tiêu dùng của người dân cũng thay đổi, tình trạng đường nhập lậu vẫn xảy ra và chuỗi liên kết sản xuất mía đường chưa bền vững. Bởi vậy, ngành mía đường trong nước sẽ tiếp tục phải đối mặt với nhiều khó khăn.

Ông Lộc cho biết ngành mía đường trong nước đang phải đối mặt rất nhiều hành vi gian lận thương mại liên quan đến đường nhập lậu từ Lào, Thái Lan. Tình trạng này đã được các cơ quan chức năng phát hiện ở nhiều tỉnh, thành trên cả nước, song trên thực tế vẫn chưa có biện pháp ngăn chặn hiệu quả.

Tại các nhà máy đường tại miền Trung - Tây Nguyên đã kết thúc 4 tháng sản xuất, nhưng đường tồn kho vẫn rất nhiều. Một nhà máy đường năm ngoái bán gần hết sản phẩm, nhưng hiện còn gần 50%. Nhiều doanh nghiệp bán lẻ phải ký gửi đường do đường lậu chiếm lĩnh thị trường. Tại chợ Tuy Hòa, Phú Yên, nơi có 2 nhà máy đường, không khó để bắt gặp đường lậu được tiêu thụ với giá ngang bằng với giá đường trong nước.

Trong bối cảnh đường lậu chưa có dấu hiệu giảm, tại một số địa phương như Cao Bằng, Hà Giang và Tây Ninh, nông dân đang có xu hướng bán mía cho thương lái để xuất khẩu sang Trung Quốc do chênh lệch giá.

Các doanh nghiệp sản xuất mía đường cho biết hiện nay, giá mía ở Trung Quốc cao gấp 1,5 - 2 lần và kiểm soát đường lậu tốt và "bật đèn xanh" cho mía Việt Nam. Nếu Việt Nam mua 1,2 triệu đồng/tấn thì Trung Quốc mua đến 1,8 triệu đồng/tấn. "Việc tư thương không đầu tư, không được cấp quy hoạch vùng trồng mà tổ chức tranh thu mua để xuất khẩu ảnh hưởng quyền lợi nhà đầu tư, tạo môi trường cạnh tranh không công bằng, gây nhiễu loạn trên địa bàn, phá vỡ chuỗi liên kết sản xuất", đại diện một doanh nghiệp chia sẻ.

Công ty cổ phần Mía đường Cao Bằng ước tính, trong niên vụ 2023 - 2024 có trên 30.000 tấn mía, chiếm hơn 20% tổng sản lượng mía nguyên liệu toàn vùng, đã được xuất chính ngạch sang Trung Quốc. Tình trạng này dự kiến sẽ trở nên nghiêm trọng hơn trong vụ 2024 - 2025.

Theo các chuyên gia, ngành mía đường là ngành hàng quan trọng, tác động rất lớn đến phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Do đó, để giải quyết những vấn đề nổi cộm trên cần có sự giám sát chặt chẽ từ phía Chính phủ, các bộ ngành liên quan và chính quyền địa phương về giá mía. Bởi, hiện nay, vẫn còn thiếu các quy định rõ ràng để bảo vệ chuỗi liên kết sản xuất mía đường.

Để tiếp tục lấy lại “vị ngọt” cho ngành mía đường trong nước, ông Lộc cho rằng cần sự quan tâm, hỗ trợ của các cơ quan quản lý nhà nước trong việc thiết lập môi trường cạnh tranh công bằng, hợp lý và tuân thủ đầy đủ quy định pháp luật cũng như định hướng phát triển của Nhà nước.

Hiệp hội cũng đề xuất, kiến nghị các đơn vị tiếp tục củng cố chuỗi liên kết sản xuất mía đường, xây dựng thị trường lành mạnh, phòng chống hành vi gian lận thương mại đường, siết chặt quản lý truy xuất nguồn gốc mặt hàng đường và có giải pháp ổn định vùng nguyên liệu mía. Đặc biệt, ông Lộc cũng lưu ý, mặc dù kỹ thuật và quy trình canh tác mía của Việt Nam không thua kém Thái Lan, nhưng chữ đường của Việt Nam vẫn luôn thấp hơn 2 - 3 chữ do thiếu một cơ quan độc lập phân tích chữ đường.

Thanh Hoa