Vấn đề xây dựng con người mới ở Việt Nam hiện nay

Trong lịch sử tư tưởng nhân loại đã từng tồn tại rất nhiều quan điểm khác nhau xung quanh vấn đề nguồn gốc và bản chất con người. Trước C. Mác, vấn đề bản chất của con người vẫn chưa được giải đáp một cách thực sự khoa học. Không những chủ nghĩa duy tâm mà cả chủ nghĩa duy vật trực quan, siêu hình cũng không nhận thức đúng bản chất con người. Những lập luận sau đây phản bác các quan điểm đó và chứng minh tính đúng đắn, khoa học của triết học Mác về con người.

Con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực trong quá trình phát triển kinh tế, xã hội của một quốc gia dân tộc. Đã từng có ý kiến cho rằng triết học Mác – Lê nin coi nhẹ vấn đề con người. Họ cho rằng Chủ nghĩa Mác – Lênin chỉ đề cập nhiều về kinh tế và giá trị, chủ trương đấu tranh giai cấp, bạo lực, chuyên chính mà bỏ rơi con người. Quan điểm khác lại cho rằng chủ nghĩa Mác – Lênin chỉ chú ý đến mặt chính trị, xã hội của con người mà thiếu tính nhân văn, nhân đạo.

(Ảnh minh họa: tuyengiao.vn)

Đó là những quan điểm chưa đúng đắn về vấn đề con người. Trong triết học Mác, con người vừa là điểm xuất phát, vừa giữ vị trí trung tâm và cũng là mục đích cao nhất mà triết học Mác hướng đến. Điều đó thể hiện cụ thể như: Xuất phát điểm nghiên cứu của triết học Mác là từ con người (con người hiện thực) với tính cách là tiền đề lịch sử; nội dung của triết học Mác là nghiên cứu sự vận động, biến đổi, phát triển của lịch sử xã hội loài người hay mục đích của triết học Mác là hướng đến sự giải phóng con người, phát triển con người. Như vậy, vấn đề con người chính là điểm xuất phát, trọng tâm và mục đích của học thuyết Mác-Lênin.

Theo chủ nghĩa Mác con người là sự thống nhất giữa mặt sinh vật và mặt xã hội, là một thực thể sinh vật – xã hội. Con người sống dựa vào tự nhiên như hết thảy mọi sinh vật khác, yếu tố sinh vật trong con người là điều kiện đầu tiên quy định sự tồn tại của con người, con người là kết quả quá trình tiến hóa lâu dài của môi trường tự nhiên. Tuy nhiên, cần khẳng định mặt tự nhiên không phải yếu tố duy nhất quy định bản chất con người. Đặc trưng quy định sự khác biệt giữa con người với thế giới loài vật là phương diện xã hội của nó. Con người có tính xã hội trước hết bởi bản thân hoạt động sản xuất của con người là hoạt động mang tính xã hội. Trong hoạt động sản xuất, con người không thể tác khỏi xã hội. Là sản phẩm của tự nhiên và xã hội nên quá trình hình thành và phát triển con người luôn bị chi phối bởi các quy luật tự nhiên và các quy luật xã hội, sự tác động của các quy luật đó đã tạo nên thể thống nhất hoàn chỉnh trong đời sống con người bao gồm cả mặt sinh vật và mặt xã hội. Theo chủ nghĩa Mác bản chất con người liên quan đến xu hướng phát triển xã hội và quan hệ xã hội. Bản chất con người phù hợp với xu hướng tích cực, tiến bộ được xem là bản chất tốt. Quan hệ xã hội không có áp bức, bóc lột, bất công sẽ tạo ra những con người mang bản chất tốt, có điều kiện thể hiện đầy đủ năng lực của mình. Ngược lại, bản chất con người theo xu hướng tiêu cực, phản tiến bộ với xu hướng này được coi là bản chất xấu. Trong xã hội có áp bức, bóc lột (xã hội mất nhân tính) sẽ tạo ra những con người phi nhân tính. Vì vậy, để xây dựng một xã hội mà trong đó sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người thì phải cải tạo các quan hệ xã hội.

Kế thừa những thành tựu lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin về con người và xây dựng con người, theo Hồ Chí Minh, con người là một chỉnh thể, thống nhất về trí lực, tâm lực, thể lực, đa dạng bởi mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội (quan hệ gia đình, dòng tộc, làng xã, quan hệ giai cấp, dân tộc...) và các mối quan hệ xã hội (quan hệ chính trị, văn hóa, đạo đức, tôn giáo...). Trong mỗi con người đều có tính tốt và tính xấu. Người giải thích “chữ người, nghĩa hẹp là gia đình, anh em, họ hàng, bè bạn; nghĩa rộng là đồng bào cả nước; rộng hơn nữa là cả loài người”. Con người có tính xã hội, là con người xã hội, thành viên của một cộng đồng xã hội. Hồ Chí Minh cũng cho ta những hiểu biết về yếu tố sinh vật của con người. Theo Người, “dân dĩ thực vi thiên”; “dân chỉ biết rõ giá trị của tự do, độc lập khi mà dân được ăn no, mặc đủ”. Theo Người, trong mọi đường lối, chủ trương, chính sách, nhiệm vụ phải thực hiện ngay làm cho dân có ăn, có mặc, có chỗ ở, có học hành.

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa” (1) . Tư tưởng xem con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của cách mạng, của sự phát triển xã hội là tư tưởng nhất quán trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Con người được sinh ra là những cá thể. Để trở thành con người với tư cách là chỉnh thể sinh vật, xã hội đặc biệt, con người cần được xây dựng, rèn luyện, trải nghiệm.

Trên tinh thần đó, văn kiện Đại hội XIII của Đảng khẳng định phải: “Chú trọng hơn giáo dục đạo đức, nhân cách, năng lực sáng tạo và các giá trị cốt lõi, nhất là giáo dục tinh thần yêu nước, tự hào, tự tôn dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức trách nhiệm xã hội cho các tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ; giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc tốt đẹp của người Việt Nam; khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc và bảo vệ vững chắc tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Gắn giáo dục tri thức, đạo đức, thẩm mỹ, kỹ năng sống với giáo dục thể chất, nâng cao tầm vóc con người Việt Nam” (2). Đồng thời: “Thực hiện những giải pháp đột phá nhằm ngăn chặn có hiệu quả sự xuống cấp về đạo đức, lối sống, đẩy lùi tiêu cực xã hội và các tệ nạn xã hội…Từng bước vươn lên khắc phục hạn chế của con người Việt Nam” (3).

Nhân tố con người đóng vai trò hết sức quan trọng, thậm chí là quyết định đến sự phát triển kinh tế xã hội. Tuy nhiên vấn đề xây dựng con người ở nước ta hiện nay vẫn còn một số tồn tại, hạn chế như: Trình độ của nguồn lực lao động chưa cao, ý thức tổ chức kỷ luật của một bộ phận lao động còn hạn chế, tỷ lệ thất nghiệp và thiếu việc làm thời vụ vẫn còn, vấn đề đào tạo và sử dụng lao động chưa được thống nhất….

Để hiện thực hóa chủ trương của Đảng nhằm phát huy nhân tố con người trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội và tạo động lực để phát triển đất nước nhanh và bền vững cần thực hiện đồng bộ các vấn đề cơ bản sau:

Một là, tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đổi mới mô hình và nâng cao chất lượng tăng trưởng, tăng năng suất lao động và sức cạch tranh của nền kinh tế theo hướng kết hợp tăng trưởng kinh tế với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ môi trường. Phát huy nhân tố con người, tạo ra những điều kiện cần thiết để mỗi người, mỗi cộng đồng thể hiện tối đa năng lực của mình trong lao động, trong hoạt động sáng tạo nhằm đẩy mạnh sự phát triển kinh tế xã hội vì hạnh phúc của mỗi người.

Hai là, giải quyết hài hòa các quan hệ lợi ích chính đáng, hợp pháp được pháp luật và xã hội thừa nhận tạo động lực cho con người phát triển. Hạn chế, loại bỏ các hình thức thu nhập bất chính, triệt tiêu động lực của người lao động, thực hiện công bằng về cơ hội, tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh trong các lĩnh vực của đời sống xã hội.

Ba là, tạo lập môi trường chính trị, văn hóa, xã hội lành mạnh, đẩy mạnh cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, làm trong sạch bộ máy Đảng và Nhà nước. Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức đủ năng lực, phẩm chất đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ. Thực hiện dân chủ hóa, đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân.

Bốn là, tiếp tục nâng cao hiệu quả, đổi mới giáo dục đào tạo phát triển khoa học công nghệ theo hướng đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Thực hiện triết lý giáo dục hiện đại với bốn trụ cột: Học để biết, học để làm, học để cùng chung sống và học để làm người.

Năm là, giải quyết tốt mối quan hệ giữa giáo dục, đào tạo, sử dụng và đãi ngộ đối với người lao động. Năng lực con người muốn có cần được giáo dục, đào tạo; muốn tỏa sáng cần được sử dụng; muốn thăng hoa, phát triển cần có động lực qua các chính sách đãi ngộ thỏa đáng.

Như vậy, từ việc tiếp thu quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về con người và phát huy nhân tố con người, Đảng ta đã từng bước hoàn thiện các quan điểm qua các kỳ Đại hội Đảng. Đến Đại hội Đảng lần thứ XIII vấn đề con người được đề cập rõ hơn và có nhiều điểm mới so với các kỳ Đại hội trước. Với những nhận thức và giải pháp mới đó, Việt Nam sẽ từng bước xây dựng và hoàn thiện đội ngũ lao động nói riêng và con người Việt Nam nói chung đáp ứng yêu cầu của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

TS. Lê Cao Vinh
Trường ĐH Sư phạm Kỹ thuật Hưng Yên

(1) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, H.2011, t.13, tr.66.(2) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb CTQGST - H.2021, t1, tr.136,1137.(3) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb CTQGST - H.2021, t1, tr.143.