Cuộc khủng hoảng đập Đại Phục Hưng và hướng khắc phục

Tại cuộc họp, các báo cáo viên cảnh báo tác động môi trường, an ninh và ổn định của khu vực nếu các bên không thống nhất trong việc khai thác và sử dụng bền vững nguồn nước sông Nile; đề nghị các nước tiếp tục đối thoại, chia sẻ thông tin để hướng tới đạt được đồng thuận và hiểu biết chung về sử dụng nguồn nước; đánh giá cao vai trò và nỗ lực của Liên minh châu Phi (AU) trong việc thúc đẩy các bên tìm ra giải pháp cùng có lợi về vấn đề đập GERD.

Hình ảnh dòng sông Nile khi qua đập Đại Phục Hưng gần Guba, Ethiopia.

Các nước HĐBA đã chuyển thông điệp thống nhất kêu gọi Ai Cập, Ethiopia và Sudan đối thoại trên tinh thần hợp tác, thiện chí để sớm tìm ra giải pháp thỏa đáng, chấp nhận được cho tất cả các bên. Các ý kiến cũng đề nghị các bên tránh các tuyên bố hoặc hành động có thể khiến căng thẳng và nguy cơ xung đột leo thang, đồng thời ủng hộ vai trò trung gian hòa giải của AU trong vấn đề này.

Trước đó, hôm 25/6, Ngoại trưởng Ai Cập Sameh Shoukry đã có cuộc điện đàm với người đồng cấp Trung Quốc Vương Nghị, trong đó nội dung tập trung vào những diễn biến mới nhất liên quan tới cuộc khủng hoảng GERD. Theo tuyên bố của Bộ Ngoại giao Ai Cập, hai ngoại trưởng đã thảo luận sâu rộng về chủ đề GERD trên tất cả các cấp độ.

Trên thực tế, giới quan sát khu vực bắt đầu lưu tâm tới khả năng Trung Quốc can dự vào khủng hoảng GERD sau bức thư ngày 12-6 mà ông Sameh Shoukry gửi tới Chủ tịch HĐBA LHQ, trong đó người đứng đầu ngành ngoại giao Ai Cập bày tỏ phản đối việc Ethiopia tuyên bố sẽ tiến hành trữ nước GERD trong mùa lũ vào tháng 7/2021.

Trong bài phát biểu tại hội nghị chuyên đề trực tuyến do Đại sứ quán Trung Quốc tại Cairo tổ chức nhân dịp kỷ niệm 64 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Cairo và Bắc Kinh cuối tháng Năm vừa qua, nghị sỹ Quốc hội Ai Cập Omar Semeida đã lên tiếng kêu gọi Trung Quốc thực thi nhiều áp lực ngoại giao hơn nữa đối với chính phủ Ethiopia nhằm hối thúc ký kết một thỏa thuận ràng buộc pháp lý với các nước hạ nguồn sông Nile gồm Ai Cập và Sudan, qua đó ngăn chặn nguy cơ toàn bộ khu vực rơi vào tình trạng bất ổn.

Cựu Thứ trưởng Ngoại giao đồng thời là cựu Đại sứ Ai Cập tại Bắc Kinh, Ali el-Hefny, chia sẻ với Al-Monitor rằng: “Trung Quốc là thành viên thường trực HĐBA LHQ và việc Ai Cập làm rõ lập trường của mình đối với Hội đồng Bảo an trong vấn đề GERD là điều bình thường. Cairo cũng khẳng định mong muốn tiếp tục tìm kiếm một thỏa thuận pháp lý công bằng và có tính ràng buộc nhằm đáp ứng lợi ích của ba bên có liên quan”.

Theo ông, Bắc Kinh có thể đóng vai trò hiệu quả trong việc thuyết phục Addis Ababa từ bỏ lập trường “không khoan nhượng” của mình và thể hiện sự linh hoạt hơn trong các cuộc đàm phán GERD với Sudan và Ai Cập dưới sự bảo trợ của AU, đặc biệt khi Trung Quốc là một trong những nước đóng góp lớn nhất cho các dự án đầu tư và phát triển ở Ethiopia.

Ông Ali el-Hefny cho biết, Cairo hy vọng Bắc Kinh sẽ đóng vai trò nhất định nhằm thúc đẩy Ethiopia ký kết một thỏa thuận quy định việc trữ nước và vận hành con đập trên cơ sở đảm bảo quyền lợi của hai quốc gia hạ nguồn sông Nile trong tương lai.

Đáng chú ý, Ai Cập cũng duy trì mối quan hệ bền chặt với Trung Quốc. Hai bên chia sẻ mạng lưới lợi ích chung, phản ánh qua số lượng dự án chung do các công ty Trung Quốc triển khai ở Ai Cập. Trung Quốc cũng là đối tác thương mại chủ chốt của Ai Cập trong năm thứ tám liên tiếp, với kim ngạch thương mại hai chiều vượt ngưỡng 14,5 tỷ USD trong năm 2020.

Bà Nadia Helmi, Giáo sư khoa học chính trị tại Đại học Beni Suef ở Ai Cập và là chuyên gia về các vấn đề Trung Quốc và châu Á, đánh giá rằng: “Ba bên có liên quan tới cuộc khủng hoảng GERD đều đồng minh của Trung Quốc. Điều này sẽ cho phép Bắc Kinh sử dụng ảnh hưởng kinh tế và ngoại giao của mình để giúp tìm ra giải pháp cho vấn đề GERD và hạ nhiệt căng thẳng leo thang trong suốt vài năm qua, cũng như giúp đóng một vai trò quan trọng trong các cuộc đàm phán do AU làm trung gian”.

Chuyên gia này nhận định Trung Quốc thực sự có nhiều quân bài gây áp lực lên Ethiopia để thuyết phục họ đạt được thỏa thuận với Ai Cập và Sudan. Trung Quốc có một số dự án lớn ở Ethiopia và đã cấp cho nước này các khoản vay để xây dựng GERD. Trong khi đó, theo báo cáo của tờ Thời báo châu Á, Trung Quốc nắm số cổ phần quan trọng trong dự án thủy điện thông qua việc gia hạn khoản tín dụng trị giá 1,2 tỷ USD để tài trợ cho hệ thống đường dây tải điện của GERD. Đây cũng là một phần trong khoản vay trị giá khoảng 16 tỷ USD mà Trung Quốc dành cho Ethiopia.

Tuy nhiên, trở ngại lớn nhất là chưa có bên nào chính thức đề nghị Trung Quốc giữ vai trò trung gian. Trước đó, Sudan nhận thấy rằng các cuộc hòa giải của AU không mang lại kết quả tích cực nào khiến Sudan phải tìm kiếm thêm sự tham gia của các bên trung gian khác, song không đề cập trực tiếp đến Trung Quốc.

Theo chuyên gia Ali el-Hefny, Trung Quốc tin rằng các khoản đầu tư của họ vào ba nước liên quan trực tiếp tới bất đồng GERD có thể bị đe dọa nếu tình hình mất kiểm soát và leo thang thành xung đột vũ trang, một rủi ro có thể cản trở các nước này thực hiện nghĩa vụ tài chính đối với Trung Quốc.

Ở một góc nhìn khác, Ayman Samir, một chuyên gia bình luận quốc tế tại tuần báo Al-Ahram của Ai Cập, không phủ nhận rằng Cairo đang dựa vào vai trò của các cường quốc như Trung Quốc, quốc gia có nhiều khoản đầu tư lớn vào Ethiopia, đồng thời có quan hệ tốt với Thủ tướng Ethiopia Abiy Ahmed, nhằm thuyết phục Ethiopia tiếp tục đàm phán và tôn trọng luật pháp quốc tế, bởi lẽ đây là cách duy nhất để đạt được một giải pháp thỏa đáng cho tất cả các bên liên quan.

Mặc dù vậy, không dễ để Trung Quốc có thể tác động đến lập trường của Ethiopia hoặc thúc đẩy nước này thể hiện sự linh hoạt hơn trong các cuộc đàm phán. Sự bất hòa giữa Ethiopia và Ai Cập đã kéo dài suốt 10 năm qua, và cho đến nay, Trung Quốc chưa có nỗ lực rõ ràng nào để đưa những quan điểm khác biệt xích lại gần nhau. Vì vậy, chuyên gia Ayman Samir cho rằng chính Mỹ mới là bên duy nhất có thể tạo ra bước đột phá trong cuộc khủng hoảng GERD, chứ không phải Trung Quốc.

Việt Nam kêu gọi đối thoại thiện chí về GERD

Tại cuộc họp của HĐBA LHQ, Việt Nam bày tỏ quan ngại về xu hướng nhiều dòng chảy quốc tế đang bị khai thác thiếu bền vững, không đảm bảo lợi ích chính đáng của các nước liên quan, nhất là các nước ở hạ nguồn.

Đại sứ Đặng Đình Quý, Trưởng Phái đoàn Thường trực Việt Nam tại LHQ cho rằng việc sử dụng nguồn nước vì mục đích phát triển là quyền hợp pháp nhưng cho rằng việc sử dụng các nguồn nước quốc tế phải phù hợp với luật pháp quốc tế và cam kết của các nước liên quan, trên cơ sở hài hòa lợi ích của các quốc gia ven sông để đảm bảo sử dụng bền vững và chia sẻ công bằng các nguồn nước. Đại sứ cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng cường pháp điển hóa và phát triển luật pháp quốc tế liên quan đến việc sử dụng bền vững các nguồn nước xuyên biên giới, bao gồm thông qua việc thực hiện “Công ước của LHQ về Luật sử dụng các nguồn nước liên quốc gia cho các mục đích phi giao thông thủy”.

Liên quan đến đập GERD, Đại sứ bày tỏ mong muốn các nước tiếp tục nỗ lực và phát huy các kết quả đã đạt được, đặc biệt trong thực hiện Tuyên bố về các Nguyên tắc đối với việc xây dựng đập GERD (DoPs 2015), đóng góp vào sự phát triển của khu vực. Đại sứ nhấn mạnh các tranh chấp cần được giải quyết bằng biện pháp hòa bình thông qua đối thoại, đàm phán, trong đó các bên cần phải tính đến quan điểm và lợi ích hợp pháp của từng nước trên tinh thần láng giềng hữu nghị và thiện chí cũng như phù hợp với luật pháp quốc tế và Thỏa thuận năm 2015.

Đại sứ ủng hộ vai trò và trách nhiệm của AU trong việc thúc đẩy đàm phán và trung gian hòa giải các vấn đề khu vực. Trong bối cảnh bế tắc hiện nay, AU cần nỗ lực hơn nữa trong hỗ trợ ba bên giải quyết các vấn đề còn tồn tại, bao gồm các vấn đề về pháp lý và kỹ thuật. Đại sứ cũng kêu gọi các bên cần tránh các hành động có thể làm leo thang căng thẳng và ảnh hưởng đến cơ hội đạt được giải pháp trong vấn đề này.

Minh Hải (tổng hợp)