Đi tìm bản sắc sông Sài Gòn trong quy hoạch TPHCM: Sông Sài Gòn giữa dòng chảy lịch sử và đặc điểm phát triển của TPHCM

Sông Sài Gòn sẽ là cầu nối giữa quá khứ và tương lai, giữa truyền thống và hiện đại. Ảnh: LÊ VŨ

Sông Sài Gòn, hạt giống nảy mầm phát triển của thành phố trong quá khứ

Lịch sử thế giới cho thấy con người có khuynh hướng tụ tập và xây dựng hạ tầng sống ở những nơi gần nước. Hơn ba trăm năm trước, những di dân đầu tiên đã đến với mảnh đất phía Nam Việt Nam này và chọn sông Sài Gòn như một bến đỗ, không phải chỉ vì dòng sông mang lại nguồn nước ngọt quý giá, mà còn vì nó mở ra những cánh cửa cơ hội vô tận.

Theo những ghi chép từ xưa, hơn 5.000 héc ta đất nông nghiệp đã được tưới tiêu nhờ nguồn nước từ sông Sài Gòn, một con số đáng kinh ngạc trong thời kỳ đó. Dòng sông không chỉ là nguồn sống, mà còn là người bạn đồng hành, hỗ trợ người dân trong việc nuôi trồng thủy sản, mang lại cho họ những sản vật dồi dào, làm phong phú cuộc sống hàng ngày.

Nhưng sông Sài Gòn không chỉ dừng lại ở việc nuôi dưỡng con người. Như một con đường rộng mở, dòng sông đã dẫn lối cho TPHCM trở thành cửa ngõ giao thương quốc tế. Vào thế kỷ 19, khi người Pháp đến khai thác vùng đất này, họ nhận ra rằng sông Sài Gòn chính là chìa khóa cho sự phát triển của thành phố. Và thế là Cảng Sài Gòn ra đời - một cảng lớn và hiện đại bậc nhất Đông Nam Á thời đó, như một minh chứng rõ ràng cho tầm quan trọng của dòng sông.

Những con tàu từ phương Tây cập bến, mang theo hàng hóa từ khắp nơi trên thế giới, và ngược lại, những sản phẩm nông sản của vùng đất Nam bộ - gạo, cao su, cà phê - được xuất khẩu ra toàn cầu.

Theo thống kê vào những năm 1920, hơn 2 triệu tấn hàng hóa đã lưu thông qua cảng Sài Gòn, biến nơi đây thành một trung tâm thương mại sôi động. Thành phố đã phát triển mạnh mẽ, thu hút thương nhân, nhà buôn từ khắp nơi trên thế giới đến sinh sống và lập nghiệp. Những con đường ven sông trở nên đông đúc, những khu phố ven bến cảng sáng đèn suốt đêm, một thành phố không ngủ, không ngừng vươn lên. Những khu chợ nổi như chợ Bến Thành, chợ Bình Tây không chỉ là nơi buôn bán mà còn là nơi giao lưu văn hóa, là nhịp cầu kết nối con người với thiên nhiên.

Năm 1925, một khảo sát đã ghi nhận có hơn 20.000 lượt tàu thuyền hoạt động trên sông Sài Gòn mỗi năm, một con số không thể ấn tượng hơn. Người dân nơi đây đã sống, làm việc và gắn bó với dòng sông như một phần không thể thiếu của cuộc sống. Những lễ hội đua thuyền, những nghi lễ cúng tế ven sông càng làm phong phú thêm đời sống tinh thần, tạo nên một bản sắc văn hóa độc đáo, mang dấu ấn của một “đô thị sông nước”.

Chính dòng sông này đã gieo những hạt giống đầu tiên cho sự phát triển của TPHCM, một thành phố vươn mình từ dòng nước, để hôm nay trở thành một trong những trung tâm kinh tế, văn hóa lớn nhất cả nước. Sông Sài Gòn - dòng chảy cuộc đời, dòng chảy của thịnh vượng và hy vọng - mãi mãi là biểu tượng của một thành phố không ngừng vươn lên và phát triển, như chính dòng nước mải miết xuôi ra biển cả.

Sông Sài Gòn cùng thành phố vượt qua bước ngoặt chuyển đổi

Ngày hôm nay, khi thành phố đã trưởng thành, nguy cơ bão hòa các nguồn lực về tài nguyên, đất đai, nhân lực khiến thành phố có nguy cơ suy giảm tăng trưởng. Thành phố cần một động lực để tiếp tục phát triển, nhưng lần này là một sự phát triển theo chiều sâu nhiều hơn là chiều rộng.

Khi quy mô kinh tế càng lớn hơn, vai trò thương cảng có xu hướng rời xa dòng sông Sài Gòn để dịch chuyển về phía biển Đông, nơi con nước sâu hơn và giao thương đường thủy thuận lợi và dễ dàng hơn giữa các địa phương cũng như đối với thế giới.

Hoạt động hậu cần giờ đây không thể chỉ dừng lại ở giao thông vận chuyển mà còn là các không gian kết nối, các nền tảng công nghệ hỗ trợ và cụm ngành dịch vụ có liên quan. Sông Sài Gòn rất tiềm năng là không gian cho những dịch vụ xanh, những công nghệ hỗ trợ là hậu phương vững chắc cho cảng biển vươn ra thế giới để đạt các tiêu chuẩn quốc tế tham vọng và có tính cạnh tranh hơn.

Nhu cầu đổi mới sáng tạo là tiền đề phát triển thành phố để bắt kịp với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và những áp lực chuyển đổi của nền kinh tế - xã hội đáp ứng các tiêu chí bền vững cùng những mô thức vận hành mới của các chuỗi giá trị. Sông Sài Gòn mang sứ mệnh dìu dắt nền kinh tế phát triển lên những bậc thang lớn hơn của giá trị gia tăng. Là biểu tượng của đời sống tinh thần và hệ sinh thái xanh, sông rất phù hợp để tạo không gian cho hoạt động đổi mới. Ở các đô thị sáng tạo, các không gian mở gắn với thiên nhiên và giải phóng tư duy trí tuệ của con người nhằm tạo ra một nguồn nhân lực tài năng là điều không thể thiếu. Không gian ven sông Sài Gòn rất phù hợp để đảm nhận vai trò này.

Trước đây việc sử dụng và khai thác mạch nước chỉ xảy ra một cách tự nhiên theo tập quán sống và đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Ngày nay, khi thành phố đã trưởng thành với các hoạt động ngày càng đa dạng và phức tạp, mối quan hệ gắn bó giữa sông và cộng đồng cư dân cần được quy hoạch khoa học và thuận thiên hơn.

Một mô hình kinh tế tuần hoàn nơi các nguồn nước và các sản vật được dẫn dắt từ sông mẹ vào đời sống người dân và từ đó trả lại cho sông những dòng nước trong sạch và năng lực tự tái tạo sẽ là bài học lớn nhất mà thành phố cần phải thực hành sớm và hoàn hảo.

Cho dù bối cảnh phát triển thành phố có thay đổi theo thời gian, có một sự thật không bao giờ thay đổi đó là sông Sài Gòn là tài sản chung, là người mẹ thiên nhiên của tất cả cư dân thành phố không phân biệt giàu nghèo, cao thấp. TPHCM với thương hiệu “thành phố nghĩa tình” sẽ càng trở thành nơi ở lý tưởng hơn khi sông Sài Gòn có thể san sẻ giá trị tinh thần và xoa dịu những áp lực cuộc sống cho mọi tầng lớp cư dân. Những không gian công cộng, những con đường di sản thể hiện sự bình đẳng và nhân ái, nơi bất cứ một người dân nào cũng có thể tiếp cận và thụ hưởng sẽ càng tạo nên được những giá trị ý nghĩa cho một thành phố không chỉ giàu đẹp mà còn nhân văn.

Sông Sài Gòn chảy về đâu trong tương lai?

Trong những ngày lặng lẽ của sông Sài Gòn, có một câu chuyện tương lai sôi động đang được viết. Thế giới đang chuyển mình khi đằng sau câu chuyện phát triển kinh tế, nhân loại khao khát một cuộc đời mới, nơi các giá trị nhân văn lên ngôi, nơi thiên nhiên và con người một lần nữa được kết nối thành một hệ sinh thái sống hài hòa bền vững. Trước bối cảnh đó, sông Sài Gòn không chỉ là chứng nhân của lịch sử mà sẽ tiếp tục là mạch sống, mang trong mình nhịp thở mới, đưa TPHCM vào những cuộc hành trình chưa từng có. Một viễn cảnh mới đang mở ra vai trò sông Sài Gòn sẽ trở thành trái tim của sự phát triển bền vững, điểm tựa cho những giấc mơ lớn lao của thành phố.

Hãy tưởng tượng một tương lai nơi những trận ngập không còn là nỗi lo hàng năm của cư dân thành phố, nơi dòng sông Sài Gòn trở thành lá chắn tự nhiên chống lại biến đổi khí hậu. Những khu rừng ngập mặn, những vùng đất ngập nước ven sông sẽ được phục hồi, tạo thành những “tường thành xanh” bảo vệ thành phố khỏi những cơn bão lớn và nước biển dâng cao. Cả thành phố như được bao bọc bởi một hệ sinh thái thiên nhiên, nơi sông Sài Gòn không chỉ là nguồn sống mà còn là người bảo vệ âm thầm và kiên nhẫn.

Đô thị sông nước sẽ không còn mang nặng hình ảnh những khối bê tông cứng nhắc, mà sẽ hòa quyện cùng thiên nhiên. Những con đường rợp bóng cây xanh, những khu vườn sinh thái và những công viên nằm dọc theo bờ sông sẽ trở thành không gian nghỉ ngơi, thư giãn của cư dân đô thị. Dòng sông, với từng nhịp chảy dịu dàng, sẽ nhắc nhở người ta về giá trị của sự bền vững - rằng con người và thiên nhiên có thể sống hòa hợp, nương tựa vào nhau để cùng phát triển.

Không chỉ có thế, hãy hình dung một ngày đẹp trời, khi những du khách từ khắp nơi trên thế giới đổ về TPHCM và được đón chào bởi một bức tranh thiên nhiên dọc theo dòng sông Sài Gòn. Những du thuyền lướt nhẹ trên mặt nước, đưa họ qua những khu vực đầy những tán cây xanh mướt phủ bóng xuống dòng sông. Những quán cà phê sinh thái độc đáo, những khu nghỉ dưỡng ven sông sang trọng đặc trưng nhưng vẫn gần gũi với thiên nhiên sẽ mọc lên, trở thành điểm đến lý tưởng cho những ai muốn tìm kiếm sự yên bình giữa lòng đô thị sôi động.

Sông Sài Gòn lúc ấy không còn chỉ là một dòng sông mà đã trở thành tâm điểm của du lịch sinh thái. Người dân và du khách sẽ được tham gia vào những hoạt động thú vị như chèo thuyền, câu cá, hay chỉ đơn giản là dạo bước trên những con đường mát mẻ ven sông. Trong tiếng nước chảy êm ả, họ sẽ cảm nhận được vẻ đẹp thanh bình, như thể dòng sông đang kể lại câu chuyện về mảnh đất này - câu chuyện của những thế kỷ đã qua và những giấc mơ đang nở hoa.

Trong tương lai, sông Sài Gòn có thể khẳng định lại vai trò mạch máu giao thông nhưng với một vị thế khác biệt trước đây. Những con tàu chở hàng trung chuyển hiện đại, chạy bằng năng lượng sạch, sẽ nối liền các khu công nghiệp, cảng biển với trung tâm thành phố. Đường thủy sẽ không chỉ được xem như là phương tiện giao thông thay thế cho đường bộ, mà còn là giải pháp công nghệ thông minh để giảm bớt áp lực lên hệ thống giao thông đường bộ vốn đã quá tải và tạo ra một số ưu thế đặc thù phù hợp với các hoạt động thương cảng.

Hãy tưởng tượng một mạng lưới giao thông đường thủy hiện đại, nơi những chiếc tàu chở hàng hóa nhẹ nhàng di chuyển trên mặt sông, tránh xa khói bụi và tắc nghẽn. Đêm về, những chiếc tàu chạy bằng năng lượng tái tạo sẽ mang theo hàng hóa từ khắp nơi trên thế giới đến và đi, mà không gây ô nhiễm, không tiếng ồn, chỉ để lại sự yên bình và ánh đèn phản chiếu lung linh trên mặt nước.

Trong bối cảnh TPHCM ngày càng mở rộng, sông Sài Gòn sẽ là cầu nối giữa quá khứ và tương lai, giữa truyền thống và hiện đại. Cùng với nguồn lực hỗ trợ từ con sông, các khu đô thị thông minh sẽ vừa mang đến không gian sống tiện nghi, hiện đại vừa giữ được hơi thở của tự nhiên. Những tòa nhà chọc trời sẽ đứng cạnh những công viên xanh mướt, nơi cư dân có thể tận hưởng không khí trong lành ngay giữa lòng đô thị phồn hoa.

Những khu vực như Thủ Thiêm sẽ trở thành trung tâm kinh tế và tài chính, với các tập đoàn quốc tế lớn chọn nơi đây làm trụ sở. Các ngành công nghệ cao, dịch vụ tài chính và thương mại sẽ tập trung tại đây, biến sông Sài Gòn thành một trung tâm kinh tế đa ngành. Dòng sông, từng chỉ là con đường giao thương cho những chiếc thuyền nhỏ chở hàng nông sản, nay đã trở thành cầu nối cho những giao dịch lớn trên toàn cầu.

Nhưng hơn tất cả, sông Sài Gòn sẽ vẫn là biểu tượng của thành phố, nơi lưu giữ những giá trị văn hóa và lịch sử. Các khu vực ven sông sẽ trở thành nơi diễn ra các sự kiện văn hóa, nghệ thuật lớn, từ các lễ hội đua thuyền truyền thống cho đến các triển lãm nghệ thuật đương đại ngoài trời. Những không gian công cộng xanh mướt ven sông sẽ là nơi cộng đồng tụ họp, nơi cư dân thành phố có thể tìm thấy sự gắn kết và bình yên giữa những ồn ào của cuộc sống hiện đại.

Trong tương lai, sông Sài Gòn sẽ tiếp tục kể những câu chuyện của mình, không chỉ là câu chuyện của một dòng sông đã chứng kiến bao thăng trầm lịch sử, mà còn là câu chuyện của một thành phố luôn hướng về phía trước. Các thế hệ tương lai sẽ được lớn lên bên dòng sông, học hỏi từ quá khứ và đón nhận những cơ hội mới mẻ mà dòng sông mang lại.

(*) Giám đốc chuyên môn - Viện Nghiên cứu và Đào tạo Tâm Việt - Tâm Việt Education
(**) Giảng viên khoa Quan hệ quốc tế - Đại học UEF

Trần Hương Giang (*) - Huỳnh Hồ Đại Nghĩa (**)