Kinh nghiệm quốc tế và những tham vấn Danh mục phân loại xanh tại Việt Nam

Hệ thống Danh mục Phân loại xanh (PLX) theo chuẩn quốc tế đóng một vai trò rất quan trọng đối với Việt Nam trong việc thúc đẩy phát triển bền vững và BVMT thông qua việc tạo hành lang pháp lý, kỹ thuật giúp nhận diện tài chính xanh, đầu tư xanh và ESG. Áp dụng chuẩn quốc tế trong việc đánh giá và phân loại các dự án xanh sẽ mang lại nhiều lợi ích đáng kể cho đất nước, từ khía cạnh kinh tế, môi trường đến xã hội.

Việc tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư và tài trợ quốc tế là một yếu tố quan trọng. Các nhà đầu tư và tổ chức quốc tế ngày càng quan tâm đến các dự án xanh và bền vững. Bằng việc áp dụng chuẩn quốc tế trong việc phân loại các dự án, Việt Nam sẽ tạo ra sự minh bạch và tin tưởng cho cộng đồng quốc tế. Điều này giúp thu hút đầu tư và tài trợ quốc tế, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế và công nghệ trong nước.

Quan điểm và cách tiếp cận về Phân loại xanh

Nhiều tổ chức của một số khu vực, quốc gia đã và đang xây dựng, ban hành Danh mục phân loại xanh, trong đó bao gồm các loại hình dự án hoặc hoạt động đầu tư kèm theo tiêu chí về môi trường để giúp nhà đầu tư trái phiếu, tổ chức tài chính, ngân hàng nhận diện được mức độ đáp ứng yêu cầu, góp phần vận hành thị trường tài chính xanh minh bạch, công bằng và hiệu quả.

Thống kê đến nay, có hơn 35 tổ chức quốc tế, khu vực, quốc gia đã ban hành danh mục phân loại xanh. Một số tổ chức đã ban hành danh mục phân loại xanh như: Ủy ban Châu Âu, Tổ chức Sáng kiến Khí hậu (CBI), Ngân hàng Thế giới (WB), Tổ chức Tài chính quốc tế (IFC), Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB),... Một số khu vực, quốc gia khác đang xây dựng danh mục phân loại xanh, điển hình như: ASEAN (dự thảo 1 ban hành tháng 11/2021), Trung Quốc (cập nhật và ban hành ngày 21/4/2021), Hàn Quốc (tháng 4/2021), Bangladesh, Nam Phi, Nga, Nhật Bản, Malaysia, Indonesia, Ấn Độ, Philipin, Singapore, Thái Lan…

Hiện có một số quan điểm và cách tiếp cận khác nhau về Danh mục phân loại như danh mục phân loại bền vững, danh mục PLX, danh mục phân loại khí hậu… Theo Hiệp hội thị trường vốn quốc tế (ICMA), Danh mục PLX là một hệ thống phân loại để xác định các hoạt động kinh tế và đầu tư giúp thúc đẩy một quốc gia đạt được các mục tiêu bảo vệ môi trường theo ưu tiên cụ thể của quốc gia đó, ví dụ như giảm phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Tổ chức Sáng kiến trái phiếu khí hậu (CBI- Climate Bond Initiative, 2012) đưa Danh mục phân loại trái phiếu khí hậu đây được xem là một hệ thống các tiêu chí, tiêu chuẩn, và yêu cầu kỹ thuật dựa trên nền tảng khoa học khí hậu bao gồm nghiên cứu của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu và Cơ quan Năng lượng Quốc tế, và đóng góp của các Nhóm công tác Kỹ thuật và Công nghiệp của CBI. Ủy ban Châu Âu ban hành Danh mục phân loại tài chính bền vững, và Danh mục PLX của hơn 30 quốc gia và vùng lãnh thổ đã được ban hành chính thức hoặc đang trong quá trình soạn thảo cho các hoạt động kinh tế bền vững với mục tiêu giảm phát thải, BVMT và thúc đẩy nền kinh tế các-bon thấp. Tóm lại, Danh mục PLX là danh mục phân loại các dự án có mục tiêu BVMT hoặc mang lại lợi ích về môi trường được cấp TDX, phát hành trái phiếu xanh gắn với các tiêu chí và yêu cầu về kỹ thuật cụ thể để đảm bảo mục tiêu BVMT, ứng phó với biến đổi khí hậu. Danh mục PLX là một trụ cột quan trọng của Danh mục phân loại bền vững.

Phân loại xanh, tài chính xanh, đầu tư xanh và ESG sẽ giảm thiểu nguy cơ “tẩy xanh

ESG - Environmental, Social and Governance (tạm dịch: môi trường, xã hội và quản trị) là một bộ tiêu chuẩn mà các doanh nghiệp sử dụng để đánh giá tiềm năng phát triển bền vững và an toàn của một công ty.Mỗi quốc gia có thể chế, chính sách, pháp luật, trình độ quản lý, mục tiêu, yêu cầu và quy định về môi trường, khí hậu khác nhau. Do đó, việc chi tiết bằng các Danh mục PLX cụ thể sẽ giúp thuận lợi cho việc áp dụng, đóng góp trực tiếp vào mục tiêu, yêu cầu và quy định về môi trường, khí hậu của quốc gia đó.

Tất cả các Danh mục PLX đều được xây dựng nhằm mục đích chung là giúp các tổ chức tài chính, các nhà đầu tư, cơ quan quản lý nhà nước, cơ quan xây dựng chính sách và các bên liên quan xác định khoản đầu tư nào có thể được gắn nhãn “xanh”, từ đó giúp đưa ra các quyết định về các khoản đầu tư thân thiện với môi trường, khuyến khích và mở rộng việc thực hiện các dự án và hoạt động kinh tế bền vững với môi trường và đóng góp vào các mục tiêu BVMT cụ thể.

Các nhà đầu tư và tổ chức quốc tế ngày càng quan tâm đến các dự án xanh và bền vững.

Được xem là một công cụ kỹ thuật cho các nhà đầu tư, các tổ chức phát hành, nhà hoạch định chính sách, cơ quan quản lý khi tham gia vào thị trường tài chính xanh của quốc gia đó, góp phần tạo dựng niềm tin cho các nhà đầu tư tài chính, góp phần giảm thiểu các rủi ro về pháp lý, giảm thiểu nguy cơ “tẩy xanh (greenwashing) để lợi dụng lòng tin của khách hàng đối với những sản phẩm gắn mác xanh, thân thiện với môi trường”. Một Danh mục PLX được định nghĩa rõ ràng, dễ hiểu, dễ áp dụng sẽ góp phần giúp các nhà đầu tư và các tổ chức phát hành, tổ chức tín dụng tiết kiệm thời gian, chi phí.

Danh mục phân loại xanh sẽ góp phần giảm thiểu các rủi ro về pháp lý, giảm thiểu nguy cơ “tẩy xanh (greenwashing) để lợi dụng lòng tin của khách hàng đối với những sản phẩm gắn mác xanh, thân thiện với môi trường

Dựa trên các Danh mục PLX, các tổ chức và quốc gia tiếp tục hình thành các tiêu chuẩn hoặc hướng dẫn hoặc nguyên tắc cho các khoản vay xanh (tín dụng, trái phiếu) như: Tiêu chuẩn trái phiếu khí hậu của CBI, Nguyên tắc trái phiếu xanh của ICMA, Tiêu chuẩn trái phiếu xanh ASEAN của Diễn đàn các thị trường vốn ASEAN (ACMF), Nguyên tắc TDX của Hiệp hội thị trường tín dụng quốc tế…Danh mục PLX không chỉ là công cụ cho tài chính xanh, đầu tư xanh mà còn là căn cứ để các tổ chức, nhà đầu tư làm cơ sở để xem xét yếu tố môi trường trong hoạt động của mình hoặc các đối tác.

Kinh nghiệm quốc tế trong xây dựng và ban hành danh mục phân loại xanh

Một danh mục PLX thường bao gồm các nhóm ngành chính, các tiểu ngành, và các tiêu chí môi trường để xác định một dự án hay hoạt động kinh tế thuộc ngành và tiểu ngành đó là “xanh”, đóng góp vào việc đạt được các mục tiêu BVMT quốc gia. Các ngành/nhóm ngành có thể bắt nguồn từ các Phân loại ngành hiện có như hệ thống phân ngành kinh tế quốc tế của Liên hợp quốc đối (ISIC) hoặc hệ thống phân ngành của mỗi quốc gia, khu vực. Trong đó, áp dụng phân loại ngành hiện có của quốc gia là xu hướng được sử dụng phổ biến để cấu trúc danh mục PLX, một số danh mục PLX đã ban hành trước đây cũng có xu hướng được nâng cấp theo cấu trúc này. Nhìn chung các Danh mục phân loại thường được tiếp cận xây dựng thành khoảng 6-8 nhóm ngành lớn và rất nhiều các tiểu ngành

Tiêu chí môi trường trong các danh mục phân loại xanh, thông lệ và khuyến nghị quốc tế về xác nhận

Các tiêu chí môi trường bao gồm các tiêu chí sàng lọc, ngưỡng, và chỉ tiêu môi trường cho từng ngành và/hoặc tiểu ngành là một trong những nội dung cốt lõi của Danh mục PLX, nhằm hỗ trợ việc lựa chọn các khoản đầu tư cụ thể trong các ngành và tiểu ngành đã xác định. Tiêu chí quan trọng để lựa chọn một dự án hay tài sản đầu tư cụ thể là cách nó góp phần đáp ứng mục tiêu quốc gia và/hoặc tiêu chuẩn và/hoặc ngưỡng được chấp nhận. Mức độ chi tiết của các tiêu chí môi trường phụ thuộc vào cách tiếp cận xây dựng và nền tảng cơ sở dữ liệu và nền tảng kỹ thuật của từng quốc gia. Tuy nhiên, các Danh mục PLX được xây dựng gần đây hoặc được cập nhật gần đây có xu hướng tăng mức độ chi tiết của các tiêu chí môi trường, với các ngưỡng và chỉ tiêu môi trường cụ thể hơn, bên cạnh các yêu cầu không gây hại đáng kể.

Sau khi danh mục PLX được ban hành, câu hỏi đặt ra là “cơ quan nào có chức năng xác nhận, xếp hạng hoặc đánh giá để xác định các dự án thuộc Danh mục PLX”. Hầu hết các tổ chức quốc tế, khu vực và quốc gia khuyến khích việc xác nhận trái phiếu xanh, chương trình TDX thông qua tổ chức đánh giá độc lập. Theo thống kê chưa đầy đủ Châu Âu, Indonesia và Phillipin quy định việc xác nhận trái phiếu xanh là bắt buộc. Kết quả tổng hợp kinh nghiệm quốc tế và theo khuyến nghị về nguyên tắc trái phiếu xanh của Hiệp hội Thị trường vốn Quốc tế (ICMA) và Tiêu chuẩn trái phiếu xanh ASEAN cho thấy có 04 phương thức xác nhận phổ biến sau:

Một là lấy ý kiến của bên thứ hai: Đây là hình thức đánh giá bên ngoài phổ biến nhất trên thị trường trái phiếu xanh. Theo hình thức này, thông qua việc đánh giá độc lập dựa trên nghiên cứu về chứng thực tính bền vững của trái phiếu xanh cũng như các dự án và tài sản cơ sở;

Hai là thông qua xác minh, xác thực hoặc đảm bảo: Đây là hình thức mà các tổ chức phát hành có thể thu thập ý kiến xác minh độc lập dựa trên một bộ tiêu chí về các quy trình kinh doanh và/hoặc tiêu chí môi trường đạt chuẩn. Ý kiến xác thực cung cấp đánh giá về mức độ tuân thủ với các tiêu chuẩn áp dụng từ bên ngoài hoặc với các tiêu chuẩn hay tuyên bố của tổ chức phát hành thiết lập. Ngoài ra, việc đánh giá các tính năng bền vững về môi trường của các tài sản cơ bản có thể được gọi là xác minh và có thể tham khảo các tiêu chí bên ngoài (ví dụ như kiểm toán độc lập thực hiện theo các thủ tục được mô tả trong ISAE 3000 - phân tích các thông tin phi tài chính trong quá khứ);

Ba là chứng nhận: Theo hình thức này, trái phiếu xanh hoặc khung trái phiếu xanh liên quan hoặc việc sử dụng nguồn vốn thu được từ phát hành trái phiếu có thể được chứng nhận đáp ứng theo một tiêu chuẩn hoặc nhãn xanh được công nhận. Tiêu chuẩn hoặc nhãn xanh thường do các tổ chức độc lập xây dựng và công bố với các tiêu chí cụ thể;

Bốn là xếp hạng trái phiếu xanh: Hình thức này, các tổ chức phát hành có thể được một cơ quan hoặc tổ chức xếp hạng hoặc công ty chuyên ngành chứng nhận đủ điều kiện thực hiện chấm điểm khung trái phiếu của tổ chức phát hành theo phương pháp tính điểm/xếp hạng được thiết lập bởi cơ quan xếp hạng hoặc công ty chuyên ngành chấm điểm đó. Việc chấm điểm/xếp hạng tập trung đánh giá rủi ro môi trường trọng yếu, khác với mô hình xếp hạng tín dụng thông thường.

Để tham gia được vào việc đánh giá, các tổ chức đánh giá độc lập phải đăng ký hoặc cấp phép và được giám sát bởi cơ quan có thẩm quyền của nhà nước, điển hình như: của EU là Ủy ban giám sát thị trường và chứng khoán Châu Âu (ESMA); của Indonesia là Bộ Môi trường và Indonesia chấp thuận các tổ chức đánh giá độc lập quốc tế; Trung Quốc thành lập Ủy ban Tiêu chuẩn trái phiếu xanh là cơ quan liên ngành thực hiện đánh giá và chứng nhận trái phiếu xanh.

Đề xuất cấu trúc, tiêu chí môi trường Danh mục phân loại xanh tại Việt Nam

Các mục tiêu chính cần được gom lại thành các nhóm chính đảm bảo phù hợp với các danh mục PLX quốc tế như: (1) sử dụng hiệu quả tài nguyên; (2) giảm phát thải ít các-bon; (3) thích ứng với BĐKH; (4) quản lý môi trường và thực hiện kinh tế tuần hoàn; (5) cải tạo, nâng cấp công trình BVMT; xây dựng hạ tầng đa mục tiêu, thân thiện môi trường; (6) phục hồi hệ sinh thái tự nhiên; đầu tư phát triển vốn tự nhiên; kinh tế xanh; (8) quản lý hiệu quả nguồn nước và xử lý nước thải;

Để thuận tiện cho việc quản lý, thống kê và áp dụng vào thực tiễn, các dự án thuộc Danh mục PLX cần căn cứ vào hệ thống phân ngành kinh tế của Việt Nam; kế thừa danh mục đang được hướng dẫn bởi Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài nguyên và Môi trường; kinh nghiệm tốt của các Tổ chức khu vực như Liên minh Châu Âu, ASEAN, Trung Quốc, Ấn Độ, Tổ chức CBI, Tổ chức Tài chính Quốc tế…;

Về phân nhóm các dự án nên phân nhóm để phù hợp với các Danh mục đang được áp dụng phổ biến trên thế giới như EU, ASEAN, Trung Quốc… và đồng thời phù hợp với Hệ thống ngành kinh tế Việt Nam, mục tiêu đề ra trong các chiến lược, quy hoạch ngành, lĩnh vực cấp quốc gia. Trên cơ sở kinh nghiệm quốc tế, thực tiễn ở Việt Nam, ở giai đoạn hiện nay danh mục PLX nên tập trung vào các ngành, lĩnh vực đầu tư mang lại các lợi ích môi trường rõ ràng.

Về tiêu chí môi trường đối với dự án đầu tư để được cấp TDX, phát hành trái phiếu xanh là các tiêu chí điều chỉnh thiết kế, hiệu suất, vật liệu, sản xuất, bảo trì và thay đổi hoặc sửa đổi các sản phẩm, hàng hóa hoặc dịch vụ để bảo đảm quy trình sản xuất, sản phẩm, hàng hóa hoặc dịch vụ đáp ứng các mục tiêu BVMT, bao gồm: tiêu chí sàng lọc, chỉ tiêu môi trường và yêu cầu không gây hại đáng kể đến các mục tiêu môi trường khác. Trong đó, yêu cầu không gây hại đáng kể đến các mục tiêu môi trường khác bao gồm: phù hợp với quy hoạch BVMT, quy hoạch tỉnh, tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật môi trường địa phương; tuân thủ yêu cầu về đánh giá tác động môi trường, giấy phép môi trường và các yêu cầu khác theo quy định của pháp luật về BVMT.

Đề xuất lộ trình áp dụng Danh mục phân loại xanh

Ban hành Danh mục PLX bao gồm danh mục các dự án kèm theo tiêu chí môi trường để làm căn cứ vận hành, thử nghiệm thị trường tín dụng xanh, trái phiếu xanh, đánh giá ESG và thúc đẩy đầu tư xanh trong nền kinh tế;

Thành lập cơ quan điều phối liên ngành về tín dụng, trái phiếu, đầu tư, tài nguyên và môi trường để phối hợp, kịp thời theo dõi, điều chỉnh các quy định pháp luật có liên quan;

Đào tạo, nâng cao năng lực về đầu tư xanh, xác nhận, đánh giá dự án đầu tư đáp ứng tiêu chí thuộc danh mục phân loại xanh;

Ban hành các hướng dẫn về áp dụng danh mục PLX trong hoạt động cấp tín dụng xanh, phát hành trái phiếu xanh. Khuyến khích các tổ chức, cá nhân lồng ghép danh mục phân loại xanh vào quá trình xem xét các hoạt động đầu tư, đánh giá ESG của tổ chức;

Tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện các quy định pháp luật về quản lý trái phiếu xanh, TDX, ưu đãi hỗ trợ, cơ chế xác nhận, đánh giá và giám sát đối với cho các dự án được cấp TDX, phát hành trái phiếu xanh.

Lại Văn Mạnh, Viện Chiến lược, Chính sách TN&MT