Ký ức 'xí mà'

Khi ẩm thực trở thành điểm tham quan

Mới đây, thành phố Hội An đã tổ chức khai trương điểm tham quan mới: “Điểm trình diễn nghề xí mà” nằm trong ô vé tham quan phố cổ. Nghĩa là khi đi tham quan, ngoài việc chiêm ngưỡng các di tích cổ, nhà cổ, đình miếu, hội quán… du khách còn có dịp ghé thăm một điểm trình diễn và thưởng thức món ẩm thực độc đáo của phố cổ Hội An. Đó là điểm tham quan tại nhà số 45/17 đường Trần Hưng Đạo, phường Minh An. Đây cũng chính là hộ gia đình cụ Ngô Thiểu, người bán “xí mà” với đôi quang gánh đã trở thành một phần của Hội An.

Cụ Ngô Thiểu đã hơn 100 tuổi tự tay múc món xí mà đãi khách

Ông Võ Phùng, Giám đốc Trung tâm Văn hóa Thể thao & Truyền thanh truyền hình thành phố Hội An cho biết, ẩm thực ở Hội An rất phong phú, đa dạng, là một bộ phận góp phần tạo nên giá trị nổi bật của di sản văn hóa phi vật thể nơi đây. Trong đó, món xí mà là một trong những món ăn truyền thống rất độc đáo và đặc trưng ở Hội An. Nghề chế biến xí mà là một nghề thủ công gắn liền với sự hình thành, phát triển của đô thị thương cảng Hội An từ thế kỷ XVII đến XIX. Trong giai đoạn này, tại đây đã diễn ra quá trình giao lưu-hội nhập văn hóa mạnh mẽ, sâu sắc giữa các cộng đồng cư dân Việt, Hoa, Nhật và một số nước phương Tây, trong đó, có lĩnh vực ẩm thực.

Xí mà vốn là món ăn có nguồn gốc từ Trung Hoa nhưng với sự tiếp biến qua thời gian đã thành món ăn đặc trưng của người Hội An, hiện nay được nhiều du khách trong và ngoài nước ưa thích bởi hương vị độc đáo, riêng có của món ăn này. Nguyên liệu chủ yếu của món xí mà là mè đen, cùng một số nguyên liệu sẵn có tại địa phương như bột sắn dây, bột khoai, rau mơ, rau má, một số vị thuốc bắc có tính mát, nhuận trường. Vì vậy, xí mà vừa là món ăn truyền thống, ngon miệng vừa hỗ trợ dinh dưỡng, chữa bệnh rất tốt, nhất là đối với trẻ em.

Sống dậy ký ức từ 70 năm

Chủ nhân của ngôi nhà làm “Điểm trình diễn nghề xí mà” là cụ Ngô Thiểu. Giấy tờ ghi đúng năm sinh của cụ là 1915. Cụ đã gắn bó với nghề chế biến xí mà hơn 70 năm. Theo cụ Ngô Thiểu, khi ở độ tuổi đôi mươi, cụ làm công cho một gia đình người Hoa kinh doanh dịch vụ ăn uống trong khu phố cổ, trong đó, có món xí mà. Khi gia đình chủ nhà đều già yếu, không thể tiếp tục kinh doanh, họ quyết định truyền nghề chế biến món xí mà cho cụ.

Du khách thích thú thưởng thức món xí mà

Sau khi nắm vững kỹ thuật, bí quyết chế biến món ẩm thực này, cụ Thiểu bắt đầu hành nghề, mưu sinh cho đến ngày nay. Trước đây, xí mà được cụ Thiểu gánh đi rao bán khắp các nẻo đường, góc phố không kể ngày mưa, ngày nắng. Mỗi ngày, ông và vợ dậy từ 4 giờ sáng cặm cụi chế biến. Đến 6 giờ, với đôi quang gánh trên vai, cụ bắt đầu rảo bước, rao bán từ đường phố đến kiệt hẻm khắp khu phố cổ. Những lúc cao hứng, cụ còn gánh đến mấy nơi xa như: Cẩm Hà, Cẩm Châu, Cẩm Nam…

Lúc tuổi đã cao, không gánh đi xa được nữa, cụ đến ngồi bán cố định ở trục đường Nguyễn Trường Tộ, phía đối diện Nhà thờ Công giáo Hội An. Từ khi du lịch Hội An phát triển, cùng với việc tham quan các di tích, nhiều du khách đã tìm đến thưởng thức món xí mà của cụ Thiểu mà họ quen gọi một cách thân thương là “Ông già xí mà”. Cũng từ đây, hình ảnh ấy theo chân du khách bay khắp bốn phương.

Đến tham quan “Điểm trình diễn nghề xí mà”, du khách có dịp xem vợ chồng cụ Ngô Thiểu giới thiệu quy trình chế biến xí mà: rang, giã mè; xay rau mơ, rau má lọc lấy nước; trộn hỗn hợp đường bát Quảng Nam, nước rau mơ, rau má cho vào nấu chung; tiếp tục cho mè đã xay nhuyễn cùng hỗn hợp bột sắn dây, bột khoai và vị nước thuốc bắc rồi bắc lên bếp khuấy nhẹ, đảo đều đến khi cho ra món ăn. Trước khi tắt lửa, xí mà được múc vào một nồi lớn đặt trong quang gánh, dưới nồi là than đỏ được ủ tro xung quanh để giữ cho món ăn luôn được nóng lâu, dùng cả ngày.

Terry, một du khách đến từ Melbourne, Úc hào hứng khi chia sẻ, anh rất vui khi đến tham quan điểm trình diễn và thưởng thức xí mà, một món ăn mà bạn bè anh đã giới thiệu khi đến Hội An nhớ tìm hiểu và thưởng thức món ăn lạ này một lần. Tại đây, không chỉ được thưởng thức xí mà, Terry còn được mời ăn chén chè mè đen rất ngon và lạ miệng, được biếu mấy lọ mè rang xay để mang về giới thiệu và làm quà cho người thân và gia đình ở Úc.

Nhiều hãng phim truyền hình trong nước và quốc tế cũng tìm đến để quay cho được những thước phim ấn tượng về “Ông già xí mà” món ăn ngon miệng và độc đáo này để giới thiệu cho khán giả. Cũng cần nói rằng, ở Hội An hiện có một số gánh xí mà được bán trên các tuyến đường trong và ngoài khu phố cổ. Tuy nhiên, gánh xí mà của gia đình cụ Ngô Thiểu đã trở thành một thương hiệu ẩm thực gắn liền với đời sống các thế hệ của người dân phố Hội, được đông đảo du khách gần xa tìm đến với mong muốn một lần trong đời được thưởng thức món ẩm thực được ưa chuộng bấy lâu này.

Bài và ảnh Lê Viết Hai