Giải mã 'báu vật' chỉ dành riêng cho phụ nữ người Mã Liềng
Cây đàn ống là một loại nhạc cụ được chế tạo từ tre, nứa của người Mã Liềng từ xa xưa và được truyền đời cho tận ngày nay; với những nét độc đáo khi được xem là báu vật chỉ dành riêng cho phụ nữ của bộ tộc này.
Hầu hết trong nhà của người Mã Liềng sống ở xã Lâm Hóa, huyện Tuyên Hóa (Quảng Bình) - đều có một cây đàn ống (người bản địa gọi là đờn ống). Trải qua nhiều thế hệ, cây đàn được coi như là "báu vật" mang đậm nét văn hóa truyền thống của người dân nơi đây.
"Báu vật" phái đẹp người Mã Liềng
Căn nhà của Phạm Thị Lưu (người Mã Liềng ngụ ở bản Cáo) thi thoảng lại ngân lên tiếng đàn hát. Tiếng ca, tiếng đàn lúc thì âm vang cả núi rừng, có khi lại da diết, rủ rỉ, buồn đến não nề. Người dân trong bản nói chỉ cần nghe tiếng đàn là biết bà Lưu đang vui hay buồn.
Bà Phạm Thị Lưu ở bản Cáo, xã Lâm Hóa kể về cách chơi đàn ống
Bà Lưu chẳng nhớ đã sống qua bao nhiêu mùa rẫy nhưng cách làm và chơi đàn ống được mẹ dạy cho từ thời con gái thì vẫn nhớ như in. Cách chế tác và chơi đàn ống khá đơn giản, hầu như ai nhìn qua một lần đều có thể làm được nhưng để chơi đúng điệu, bảo đảm âm vần thì rất khó.
Cây chọn để làm đàn phải là cây nứa già, đốt phải dài, to và mỏng dẹt, có khi cả khoảnh rừng nứa chỉ chọn được một cây. Khi chọn được cây thì chặt về, lấy đốt dưới cùng sau đó treo ở gác bếp cho đến khi ống khô. Đầu để rỗng dùng dao nhọn chẻ ra nhiều phần bằng nhau làm sao vẫn bảo đảm đầu ống không bị hư hại.
Chiếc đàn ống của bà Lưu dài khoảng 70cm - được làm từ ống cây nứa già. Một đầu được để rỗng, đầu còn lại là mắt ống được đục lỗ nhỏ hơn. Trên thân ống nứa được vuốt nhẵn một phía để kéo hai sợi dây. Cách làm tưởng như đơn giản nhưng để chế tác ra được cây đàn ống đạt chuẩn là cả một sự kỳ công, đòi hỏi sự khéo léo mà không phải ai cũng làm được.
Cây đàn ống là báu vật không thể thiếu của phụ nữ người Mã Liềng
Ngày nay, dây đàn được làm bằng dây cước nhỏ. Nhưng thế hệ xưa thì phải vào sâu trong rừng tìm đúng loại cây dây leo sống gần bờ suối, vỏ cây này được tách nhỏ, xoắn lại và hong qua lửa nhiều lần để làm dây đàn.
Bà Lưu cho hay việc chế tác và chơi đàn ống chủ yếu là phụ nữ người Mã Liềng. Từ xa xưa nhiều đàn ông trong bản cũng học cách chế tác và chơi đàn ống nhưng không bao giờ hay bằng phụ nữ, bởi kỹ thuật chỉ truyền từ mẹ sang cho con gái.
Phụ nữ người Mã Liềng ở xã Lâm Hóa xem như bà Lưu như là nghệ nhân của bộ tộc này, bởi ngoài chơi đàn giỏi và còn biết chế tạo đàn ống đạt chuẩn.
Chiếc đàn giao duyên
Cách đây 30 năm về trước, người Mã Liềng đang còn sống len lỏi khắp núi rừng. Cuộc sống bấp bênh, nay đây mai đó nhưng với phụ nữ người bộ tộc này thì đàn ống trở thành vật "bất ly thân". Đây không chỉ là nhạc cụ mà còn là nơi gửi gắm tình cảm, nỗi niềm chân thành mộc mạc và thể hiện đời sống tâm linh của họ.
Bà Hồ Thị Chúc, bản Cáo, xã Lâm Hóa, một trong ít người Mã Liềng còn biết cách chế tác và chơi đờn ống
Chiếc đàn được phụ nữ Mã Liềng chơi trong các dịp lễ cưới, ma chay, lễ cúng thần rừng hay dịp Tết Nguyên đán… Tùy vào mỗi hoàn cảnh khác nhau, họ sẽ đánh đàn theo nhịp điệu khác nhau. Đặc biệt với người phụ nữ Mã Liềng, tiếng đàn là âm thanh của giao duyên, của tình yêu đôi lứa.
Từ nhỏ, con gái người Mã Liềng đã được mẹ dạy cách chế tác đàn và chơi đàn, những lúc vui buồn họ đều dùng tiếng đàn để trút bầu tâm sự. Đến tuổi cập kê, tiếng đàn thể hiện tiếng lòng của người con gái Mã Liềng bởi khi thích chàng trai nào đó, thì họ dùng đàn ống để đánh cho chàng trai đó nghe một bản nhạc.
Khi người yêu đi săn bắn ở xa, họ mượn tiếng đàn gửi gắm nỗi nhớ nhung...Thường thì người con trai Mã Liềng sẽ cảm nhận được tiếng đàn của người con gái, và khi đồng cảm sẽ ngồi thâu đêm để nghe đàn.
Ngày nay, người Mã Liềng đã dần bắt nhịp được với cuộc sống hiện đại của người miền xuôi khi tự chăn nuôi phát triển kinh tế
Bà Hồ Thị Chúc (ở bản Cáo) - cũng là một trong số ít những người Mã Liềng còn biết cách chế tác và chơi đàn ống - cho biết thời còn con gái, bà cũng nhờ tiếng đàn mà tỏ tình được với người chồng sau này. Khi chơi đàn, các giai điệu sẽ thể hiện nhiều cung bậc cảm xúc của tình yêu đôi lứa như: lúc ở bên nhau, lúc hai người hò hẹn, niềm vui khi hai người gặp lại nhau, cùng nhau đi rẫy, cùng nhau làm việc.
Tiếng đàn thể hiện tình yêu chỉ được người phụ nữ Mã Liềng chơi cho người con trai mình thích nghe. Sau này nếu thành duyên vợ chồng họ sẽ không bao giờ cho người đàn ông nào khác nghe nữa để chứng minh lòng thủy chung của mình.
Già làng Cao Dụng, ở bản Kè, cho biết trải qua bao thăng trầm cuộc sống, người Mã Liềng đã dần bắt nhịp được với cuộc sống hiện đại của người miền xuôi; nhưng với phụ nữ cây đàn ống là "báu vật" không thể tách rời. Những giai điệu của cây đàn này luôn vang vọng vào từng ngõ ngách của bản, đặc biệt là dịp Tết đến xuân về.
